Ως έννοια, η ψυχική ανθεκτικότητα (resilience) έχει προσελκύσει το ενδιαφέρον των επιστημόνων παγκοσμίως. Ορίζεται ως τα επίπεδα ανοχής που δείχνει ένας άνθρωπος όταν βρίσκεται αντιμέτωπος με τραυματικά γεγονότα. Είναι χαρακτηριστικό ότι κάποιος που έχει υψηλά επίπεδα ψυχικής ανθεκτικότητας δεν καταρρέει ψυχικά, παρά τις δυσκολίες που εμφανίζονται στη ζωή, όπως μια ασθένεια, η ανεργία, ένα διαζύγιο. Οι άνθρωποι με ψυχική ανθεκτικότητα καταφέρνουν να ανακάμπτουν και να προχωρούν στη ζωή τους, δείχνοντας έτσι μια στάση θετικής προσαρμογής. Καταφέρνουν λοιπόν και βρίσκουν τρόπους να απαλύνουν τις συναισθηματικές πληγές, να αλλάζουν την πορεία της ζωής τους και να ορίσουν πώς θα πετύχουν εκ νέου τους στόχους τους.
Πώς αποκτάμε ψυχική ανθεκτικότητα;
Οι επιστήμη της ψυχολογίας έχει ήδη εντοπίσει σημαντικούς παράγοντες που συσχετίζονται με υψηλά επίπεδα ψυχικής ανθεκτικότητας.
Μη ελέγξιμοι παράγοντες
Σημαντικοί παράγοντες που συμβάλουν στα υψηλά επίπεδα ψυχικής ανθεκτικότητας εντοπίζονται τόσο στην κληρονομικότητα, όσο και στο πρώιμο οικογενειακό περιβάλλον. Έρευνες που έχουν πραγματοποιηθεί σε δίδυμα αδέλφια, τα οποία μοιράζονται υψηλό ποσοστό γονιδιακής ομοιότητας, οδηγούν στο συμπέρασμα ότι η ψυχική ανθεκτικότητα είναι σε ένα ποσοστό θέμα γονιδίων. Παράλληλα όμως, έρευνες επιβεβαιώνουν και τον καθοριστικό ρόλο του πρώιμου οικογενειακού περιβάλλοντος. Ωστόσο, τόσο η κληρονομικότητα, όσο και το οικογενειακό περιβάλλον θεωρούνται μη ελέγξιμοι παράγοντες, καθώς ένας ενήλικας δεν μπορεί να παρέμβει σε αυτούς ώστε να μεταβάλει τα επίπεδα ψυχικής ανθεκτικότητας.
Ελέγξιμοι παράγοντες
Αυτογνωσία και συναισθηματική διαχείριση
Η αυτογνωσία θεωρείται η βάση της συναισθηματικής διαχείρισης, η οποία με τη σειρά της είναι απαραίτητη για την ψυχική ανθεκτικότητα. Στους ενήλικες, η ικανότητα ελεύθερης συναισθηματικής έκφρασης επιτρέπει την ακριβέστερη ανίχνευση της συναισθηματικής πραγματικότητας κα ενισχύει την αυτογνωσία. Παράλληλα, όταν υπάρχει καλή επίγνωση των συναισθημάτων, ένας ενήλικας είναι σε θέση να τα αντέξει και να τα διαχειριστεί με συγκεκριμένους τρόπους.
Αναγνώριση αρνητικών συναισθημάτων
Ένα σημαντικό βήμα για την ψυχική ανθεκτικότητα είναι η παραδοχή μας ότι βιώνουμε αρνητικά συναισθήματα. Ως ενήλικες, έχουμε συχνά την τάση να απωθούμε ή να επικαλύπτουμε τα αρνητικά συναισθήματα, προκειμένου να διαφυλάξουμε μια θετική εικόνα του εαυτού μας. Με αυτό τον τρόπο αποφεύγουμε την εντύπωση που μπορεί να έχουμε ότι βρισκόμαστε σε μια κατάσταση θυματοποίησης, προστατεύοντας έτσι τη θετική μας εικόνα. Παρ’όλα αυτά, η αποδοχή των αρνητικών συναισθημάτων είναι αποτελεσματικότερη λύση καθώς επιτρέπει την επιτυχή αντιμετώπισή τους. Αρνητικά συναισθήματα όπως ο φόβος, ο θυμός, η θλίψη, η ζήλεια, η αίσθηση απόρριψης, η ντροπή, η ενοχή κ.α., είναι απαραίτητο να εκφράζονται και να γίνονται συνειδητά. Ο χρόνος που περνάμε με τον εαυτό μας σε δραστηριότητες όπως ο διαλογισμός, η επαφή με τη φύση, η επαφή με την τέχνη, η ψυχοθεραπεία συνιστά τη συχνότερη λύση ώστε τα αρνητικά συναισθήματα να γίνουν συνειδητά και να αμβλυνθούν.
Μετατόπιση του ελέγχου σε εσωτερικές πηγές και όχι στο περιβάλλον
Ως ενήλικες, έχουμε την τάση να αποδίδουμε ό,τι μας συμβαίνει σε συγκεκριμένες πηγές, προκειμένου να διατηρούμε μια αίσθηση ελέγχου στη ζωή μας. Στη μια περίπτωση, θεωρείται ότι μια δυσκολία αποδίδεται σε εξωτερικές πηγές, δηλαδή σε παράγοντες έξω από τον εαυτό, όπως η τύχη ή η μοίρα. Αυτός ο τρόπος σκέψης, αν και βοηθάει στο να εξηγήσουμε τη δυσκολία, ταυτόχρονα παρεμποδίζει οποιαδήποτε δική μας δράση για την αντιμετώπιση της. Από την άλλη, ένας τρόπος σκέψης που διακρίνεται από την απόδοση του προβλήματος σε εσωτερικές πηγές, δίνει τη δυνατότητα για προσωπική δράση. Για παράδειγμα στην περίπτωση μιας ασθένειας, μπορούμε να εστιάσουμε είτε σε εξωτερικές πηγές, όπως η τύχη ή η κληρονομικότητα, είτε σε εσωτερικές πηγές, όπως οι συνήθειες και ο τρόπος ζωής που ενδεχομένως συνέβαλαν στην εμφάνισή, της και που μπορούμε να τροποποιήσουμε επιδρώντας στην εξέλιξή της.
Γνωστικός επαναπροσδιορισμός και θετική αυτοεικόνα
Όταν ερχόμαστε αντιμέτωποι με μια δυσκολία μπορούμε είτε να υιοθετήσουμε μια επικριτική στάση, εστιάζοντας στην ευθύνη μας για ό,τι συμβαίνει, είτε να αποστασιοποιηθούμε, να κάνουμε ένα βήμα πίσω και να προσεγγίσουμε το συμβάν ως μια πληροφοριακή διαδικασία. Χαρακτηριστικό της ανθεκτικότητας είναι η κατανόηση ότι, ακόμα κι αν δεν μπορούμε να αποφύγουμε πολλά από προβλήματα που αντιμετωπίζουμε, μπορούμε ωστόσο να παραμένουμε ευέλικτοι και ανοιχτοί, έχοντας στο μυαλό μας ότι η ζωή είναι γεμάτη προκλήσεις. Η ικανότητα να αντιμετωπίζουμε τις δυσκολίες που εμφανίζονται στη ζωή μας ως πληροφοριακές ενισχύει την ικανότητα προσαρμογής στις αλλαγές, τη θετική αυτοεικόνα και την ανθεκτικότητα μας. Αντίθετα, απαντήσεις που βασίζονται στην επίκριση και επικεντρώνονται στην ευθύνη μας για ο,τι έχει συμβεί τείνουν να παρεμποδίζουν κάθε δυνατότητα ψυχολογικής ανάκαμψης.
Ισχυρό κοινωνικό πλαίσιο
Η συναναστροφή και ο χρόνος που μοιραζόμαστε με φίλους και αγαπημένα πρόσωπα εκτός από πηγή θετικής ενέργειας, παράλληλα βοηθάει στην ενίσχυση της γνωστικής ευελιξίας. Οι κοινωνικές επαφές μας προσφέρουν εναλλακτικές οπτικές και τρόπους προσέγγισης της δυσκολίας που βιώνουμε. Η έκθεσή μας σε πολλαπλούς τρόπους αντίδρασης μας επιτρέπει να σχετικοποιήσουμε ένα πρόβλημα, που ενδεχομένως φαινόταν ανυπέρβλητο, και να υιοθετήσουμε έναν τρόπο αντίδρασης πολύ πιο ευλύγιστο και προσαρμοστικό.
Αισιοδοξία, χιούμορ και θετική νοηματοδότηση
Ένας παράγοντας άμεσα συνδεδεμένος με την ανθεκτικότητα είναι το χιούμορ. Η διατήρηση αισιόδοξης διάθεσης παρεμποδίζει την αίσθηση αδιεξόδου και ενισχύει την αναζήτηση λύσεων. Η θετική νοηματοδότηση μιας δυσκολίας χαρακτηρίζει τους ανθρώπους με ψυχική ανθεκτικότητα και βοηθάει την προσαρμοστικότητα και την θέσπιση νέων στόχων και επιθυμιών.
