Στην εποχή της ψηφιακής επικοινωνίας, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης (social media) αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της καθημερινότητάς μας. Εκατομμύρια άνθρωποι σε όλο τον κόσμο τα χρησιμοποιούν για να ενημερωθούν, να διασκεδάσουν, να επικοινωνήσουν και να εκφραστούν. Παρά τα αναμφισβήτητα οφέλη τους, αυξάνονται συνεχώς οι ανησυχίες για την επίδρασή τους στην ψυχική υγεία. Οι ψυχολόγοι, οι κοινωνιολόγοι και οι επιστήμονες της συμπεριφοράς προσπαθούν να κατανοήσουν πώς οι ψηφιακές πλατφόρμες επηρεάζουν τον ανθρώπινο ψυχισμό και ποιες στρατηγικές μπορούν να εφαρμοστούν για την πρόληψη και την αντιμετώπιση των αρνητικών συνεπειών.
Πώς επηρεάζουν τα social media την ψυχική υγεία;
Η ψυχολογική επίδραση των social media μπορεί να εξηγηθεί μέσω αρκετών γνωστικών θεωριών. Μία από τις πιο σημαντικές είναι η θεωρία της κοινωνικής σύγκρισης (Social Comparison Theory), που προτάθηκε από τον Leon Festinger. Σύμφωνα με αυτή, οι άνθρωποι προκειμένου να ικανοποιήσουν την ανάγκη τους για βεβαιότητα και έλεγχο του περιβάλλοντός τους, τείνουν να συγκρίνουν τον εαυτό τους με άλλους για να αξιολογήσουν τις ικανότητες και την αξία τους. Στο περιβάλλον των social media, οι συγκρίσεις γίνονται συχνά με τις «τέλειες» εικόνες που προβάλλουν οι άλλοι, γεγονός που μπορεί να δημιουργήσει αισθήματα κατωτερότητας, ζήλιας και μειωμένης αυτοεκτίμησης.
Άλλη σχετική θεωρία είναι η θεωρία της ενίσχυσης της αυτοπαρουσίασης (Self-Presentation Theory), η οποία διατυπώθηκε αρχικά από τον κοινωνιολόγο Εrving Goffman το 1959 και έπειτα εξελίχθηκε από τους κοινωνικούς ψυχολόγους Mark Leary και Robert Baumeister. H εν λόγω θεωρία εξηγεί πώς οι χρήστες οι άνθρωποι έχουν την φυσική τάση να διαμορφώνουν και να ελέγχουν απόλυτα τις εντυπώσεις που δημιουργούν στους άλλους. Αυτό συμβαίνει σε μια ασυνείδητη προσπάθεια να διασφαλίσουν αρχικά την αποδοχή και έπειτα τη συμπάθεια της ομάδας που ανήκουν, μεγιστοποιώντας τα ηθικά οφέλη και ελαχιστοποιώντας το ηθικό κόστος. Κατά ανάλογο τρόπο, στο ψηφιακό περιβάλλον, οι χρήστες διαμορφώνουν το προφίλ τους ώστε να παρουσιάζονται με τον πιο θετικό τρόπο. Αυτή η συνεχής ανάγκη για αναγνώριση μέσω «likes» και θετικών σχολίων ενισχύει τη σύνδεση της αυτοεκτίμησης με την εξωτερική επικύρωση. Η σύνδεση αυτή είναι πολύ πιο έντονη στο ψηφιακό περιβάλλον καθότι απουσιάζουν άλλες παράμετροι που εμπεριέχονται στην πραγματική επικοινωνία και διαντίδραση. Συνεπώς οι χρήστες, και εν συνεχεία οι άνθρωποι γίνονται όλο και περισσότερο μπορεί να γίνουν αρκετά ευάλωτοι ως προς την αυτοεκτίμηση τους, σε συνάρτηση με το χρόνο που περνούν στα social media. Όταν η αποδοχή δεν είναι η αναμενόμενη, μπορεί να προκληθεί απογοήτευση, άγχος ή ακόμα και συναισθήματα απόρριψης.
Ποιες ψυχικές δυσκολίες συνδέονται με αυξημένη χρήση social media;
Πολλές έρευνες των τελευταίων ετών έχουν αναδείξει μια ισχυρή συσχέτιση μεταξύ της έντονης χρήσης των social media και διαφόρων ψυχικών δυσκολιών. Αν και δεν μπορεί να ειπωθεί με βεβαιότητα ότι τα social media προκαλούν αιτιακά ψυχικές ασθένειες, φαίνεται πως εντείνουν προϋπάρχουσες ευαλωτότητες.
Κατάθλιψη και μοναξιά
Η υπερβολική χρήση των social media έχει συνδεθεί με υψηλότερα επίπεδα καταθλιπτικών συμπτωμάτων. Οι συνεχείς συγκρίσεις, η έκθεση σε αρνητικά νέα και η αίσθηση ότι οι άλλοι έχουν πιο ενδιαφέρουσες ζωές μπορούν να εντείνουν τη μοναξιά και την απόσυρση.
Άγχος και FOMO (Fear of Missing Out)
Πολλοί χρήστες βιώνουν έντονο άγχος λόγω της διαρκούς ανάγκης να είναι «συνδεδεμένοι» και να μην χάνουν τίποτα από ό,τι συμβαίνει στον ψηφιακό τους κύκλο. Το λεγόμενο FOMO οδηγεί σε συνεχή έλεγχο ειδοποιήσεων, αϋπνία και ανησυχία.
Εθισμός
Ο εθισμός στα social media είναι ένα φαινόμενο που θυμίζει πολύ τις εξαρτήσεις. Η ευχαρίστηση που νιώθει ο εγκέφαλος από τα likes και τα shares ενεργοποιεί τα ίδια κυκλώματα ανταμοιβής όπως και άλλοι εθισμοί, οδηγώντας σε παθολογική χρήση, απομάκρυνση από το παρόν και παραμέληση υποχρεώσεων.
Διαταραχές εικόνας σώματος
Ιδιαίτερα στους εφήβους και στις νεαρές γυναίκες, η συνεχής έκθεση σε ρετουσαρισμένες ή αισθητικά άψογες φωτογραφίες μπορεί να δημιουργήσει διαστρεβλωμένες αντιλήψεις για το σώμα και να συμβάλλει στην εμφάνιση διατροφικών διαταραχών.
Τρόποι πρόληψης
Η πρόληψη των αρνητικών συνεπειών από τη χρήση των social media δεν συνεπάγεται απαραίτητα την αποχή, αλλά μάλλον τη σωστή, ισορροπημένη και συνειδητή χρήση τους.
Εκπαίδευση: Από τη σχολική ηλικία, είναι σημαντικό να καλλιεργηθεί η κριτική σκέψη σχετικά με τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Τα παιδιά και οι έφηβοι πρέπει να μαθαίνουν να ξεχωρίζουν την πραγματικότητα από το ψηφιακά επεξεργασμένο περιεχόμενο και να κατανοούν πώς λειτουργούν οι αλγόριθμοι.
Θέσπιση χρονικών ορίων: Η χρήση εφαρμογών που παρακολουθούν και περιορίζουν το χρόνο στα social media μπορεί να βοηθήσει στην αποφυγή της υπερβολής. Οι “ψηφιακές αποτοξινώσεις” – έστω και μικρής διάρκειας – μπορούν να έχουν σημαντική επίδραση στην ψυχική ευεξία.
Υγιής ενασχόληση εκτός οθονών: Η ενίσχυση δραστηριοτήτων εκτός διαδικτύου, όπως η άσκηση, η τέχνη, η κοινωνικοποίηση πρόσωπο με πρόσωπο, ενισχύει την αυτοεκτίμηση και προσφέρει ρεαλιστικές πηγές χαράς και σύνδεσης.
Οικογενειακή και σχολική εμπλοκή: Οι γονείς και οι εκπαιδευτικοί χρειάζεται να συμμετέχουν ενεργά στη συζήτηση για την ψηφιακή χρήση, να παρακολουθούν διακριτικά τις διαδικτυακές συμπεριφορές των παιδιών και να ενισχύουν θετικά πρότυπα.
Τρόποι αντιμετώπισης
Όταν η χρήση των social media έχει ήδη επιδράσει αρνητικά στην ψυχική υγεία, υπάρχουν τρόποι υποστήριξης και αποκατάστασης.
Ψυχοθεραπεία
Η ατομική ή ομαδική ψυχοθεραπεία μπορεί να βοηθήσει το άτομο να αναγνωρίσει τα πρότυπα συμπεριφοράς και σκέψης που σχετίζονται με την προβληματική χρήση. Ιδιαίτερα αποτελεσματική έχει αποδειχθεί η γνωσιακή-συμπεριφορική θεραπεία, που διδάσκει στρατηγικές ρύθμισης σκέψεων και συναισθημάτων.
Mindfulness και αυτοσυγκέντρωση
Η πρακτική της ενσυνειδητότητας βοηθά τον χρήστη να παρατηρεί τις επιθυμίες και τις ανάγκες του χωρίς να ενδίδει αυτόματα. Προάγει την ψυχική ηρεμία και μειώνει την παρορμητικότητα.
Υποστήριξη από οικογένεια και φίλους
Το υποστηρικτικό περιβάλλον παίζει καθοριστικό ρόλο. Η ανοιχτή συζήτηση, η αποδοχή και η συναισθηματική διαθεσιμότητα από κοντινά πρόσωπα μπορούν να λειτουργήσουν ως ανάχωμα απέναντι στην απομόνωση που επιτείνουν τα social media.
Ψηφιακή επαναπλαισίωση
Η αλλαγή στον τρόπο που χρησιμοποιούμε τις πλατφόρμες – από την παθητική κατανάλωση περιεχομένου στη δημιουργική έκφραση και την αυθεντική επικοινωνία – μπορεί να μετατρέψει την εμπειρία των social media από τοξική σε ενδυναμωτική.
Συμπεράσματα
Η σχέση ανάμεσα στα social media και την ψυχική υγεία είναι σύνθετη, πολυδιάστατη και διαρκώς εξελισσόμενη. Δεν πρόκειται απλώς για «καλά» ή «κακά» μέσα, αλλά για εργαλεία που επηρεάζουν ανάλογα με τον τρόπο χρήσης τους. Η ενημέρωση, η πρόληψη και η έγκαιρη παρέμβαση μπορούν να μειώσουν τις αρνητικές επιπτώσεις και να ενισχύσουν μια υγιή, ισορροπημένη σχέση με τον ψηφιακό κόσμο.
Πηγές
Festinger, L. (1954). A theory of social comparison processes. Human Relations, 7(2), 117–140. https://doi.org/10.1177/001872675400700202
Baumeister, R. F., & Leary, M. R. (1995). The need to belong: Desire for interpersonal attachments as a fundamental human motivation. Psychological Bulletin, 117(3), 497–529.
Goffman, E. (1959). The presentation of self in everyday life. Anchor Books.
Keles, B., McCrae, N., & Grealish, A. (2020). A systematic review: The influence of social media on depression, anxiety and psychological distress in adolescents. International Journal of Adolescence and Youth, 25(1), 79–93. https://doi.org/10.1080/02673843.2019.1590851
Twenge, J. M., & Campbell, W. K. (2018). Associations between screen time and lower psychological well-being among children and adolescents: Evidence from a population-based study. Preventive Medicine Reports, 12, 271–283. https://doi.org/10.1016/j.pmedr.2018.10.003
