Ιστορικά στοιχεία, οι θεωρητικές βάσεις, οι διαφορές της ψυχοδυναμικής και ψυχαναλυτικής ψυχοθεραπείας καθώς και τεχνικές και εργαλεία.
Ιστορικά
Η ιστορία της ψυχοδυναμικής ψυχοθεραπείας χρονολογείται στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα. Η ψυχοδυναμική θεωρία βασίζεται στη θεωρία του Sigmund Freud για τον ασυνείδητο νου, η οποία δίνει έμφαση στο ρόλο των ασυνείδητων διεργασιών και των εμπειριών της πρώιμης παιδικής ηλικίας στη διαμόρφωση της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Σημαντικές προσωπικότητες στην ανάπτυξη της ψυχοδυναμικής ψυχοθεραπείας είναι η Anna Freud, ο Otto Kernberg και ο Heinz Kohut.
Με την πάροδο του χρόνου εμφανίστηκαν διάφορες θεωρίες οι οποίες προτάθηκαν από νεοφροϋδικούς ψυχοθεραπευτές που επηρεάστηκαν αλλά και εξέλιξαν την ψυχοδυναμική θεωρία. Σε αυτές εντάσσονται η θεωρία του Carl Jung, ο οποίος επέκτεινε τις ιδέες του Freud και εισήγαγε έννοιες όπως το συλλογικό ασυνείδητο, τα αρχέτυπα και η εξατομίκευση, ο Alfred Adler ο οποίος ανέπτυξε την ατομική ψυχολογία, εστιάζοντας στην επιρροή των κοινωνικών παραγόντων και στην τάση για ανωτερότητα, αλλά και άλλοι όπως η Karen Horney, ο Otto Rank και ο Erik Erikson.
Η σύγχρονη μορφή της Ψυχοδυναμικής Ψυχοθεραπείας
Στη σύγχρονη μορφή της, η ψυχοδυναμική ψυχοθεραπεία συνεχίζει να εξελίσσεται και να ενσωματώνεται με άλλες θεραπευτικές προσεγγίσεις. Ορισμένες σύγχρονες ψυχοδυναμικές θεραπείες ενσωματώνουν γνωστικές και συμπεριφορικές τεχνικές, ενώ άλλες αντλούν από τη θεωρία της προσκόλλησης (attachment theory), τις προσεγγίσεις που εστιάζουν στο τραύμα και την έρευνα των νευροεπιστημών.
Ακόμα και σήμερα η ψυχοδυναμική ψυχοθεραπεία βασίζεται εν πολλοίς στην ψυχαναλυτική θεωρία. Μοιράζεται την αρχή της, η οποία υποστηρίζει οτι οι ασυνείδητες συγκρούσεις και οι εμπειρίες της πρώιμης παιδικής ηλικίας διαμορφώνουν την προσωπικότητα και τη συμπεριφορά του ατόμου. Η θεραπεία έχει ως στόχο να βοηθήσει τους θεραπευόμενους να συνειδητοποιήσουν τις ασυνείδητες σκέψεις και τα συναισθήματά τους, προκειμένου να επιλύσουν τις εσωτερικές συγκρούσεις και να βελτιώσουν την ψυχολογική τους ευημερία.
Βασική έννοια τόσο στην ψυχαναλυτική, όσο και στην ψυχοδυναμική ψυχοθεραπεία είναι οι μηχανισμοί άμυνας. Οι μηχανισμοί άμυνας είναι ψυχολογικές στρατηγικές, που, μαθημένες ήδη από την παιδική ηλικία, χρησιμοποιούνται στην ενήλικη ζωή αυτόματα και με ασυνείδητο τρόπο από τα υποκείμενα προκειμένου να προστατευτούν από το άγχος και το συναισθηματικό πόνο. Επομένως η λειτουργία τους είναι προστατευτική, καθώς βοηθούν στην ανάπτυξη και εξέλιξη παρά την ενδεχόμενη παρουσία ψυχοπιεστικών γεγονότων. Ωστόσο, σε αρκετές περιπτώσεις οι μηχανισμοί άμυνας μπορεί να μην επιτυγχάνουν το σκοπό τους και ενώ ενεργοποιούνται να παραμένουν αναποτελεσματικοί. Στην ψυχοδυναμική ψυχοθεραπεία, ο θεραπευτής συνεργάζεται με τον θεραπευόμενο για να τον βοηθήσει να εντοπίσει και να κατανοήσει τους αμυντικούς μηχανισμούς του. Μάλιστα, ο εντοπισμός τους μπορεί να παράσχει σημαντική εικόνα για τις ασυνείδητες σκέψεις και συναισθήματα, τα οποία σύμφωνα με την ψυχοδυναμική προσέγγιση αποτελούν τις αιτίες δυσλειτουργιών στις διάφορες εκφάνσεις της ενήλικης ζωής.
Ωστόσο, και άλλες θεωρίες βρίσκονται στο επίκεντρο της ψυχοδυναμικής ψυχοθεραπείας. Σε αυτές συγκαταλέγονται η θεωρία των αντικειμενοτρόπων σχέσεων, η οποία εστιάζει στη σημασία των διαπροσωπικών σχέσεων στη διαμόρφωση της προσωπικότητας και της συμπεριφοράς ενός ατόμου. Εφαρμοσμένη σε ψυχοθεραπευτικό πλαίσιο, στοχεύει να βοηθήσει τους θεραπευόμενοι να αναπτύξουν υγιέστερες σχέσεις εντοπίζοντας παρελθοντικές συναισθηματικές προσκολλήσεις και συγκρούσεις με σημαντικούς άλλους. Από την άλλη, η θεωρία της Ψυχολογίας του εαυτου εστιάζει στην ανάπτυξη μιας ισχυρής αίσθησης του εαυτού (selfhood) και μιας υγιούς αίσθησης αυτοεκτίμησης, ενώ βοηθάει τους θεραπευόμενους να ξεπεράσουν τα αισθήματα ανεπάρκειας ή χαμηλής αυτοεκτίμησης διερευνώντας τις εσωτερικές συναισθηματικές τους εμπειρίες και οικοδομώντας μια ισχυρή αίσθηση του εαυτού. Μια άλλη σημαντική επιρροή της ψυχοδυναμικής ψυχοθεραπείας είναι η θεωρία της προσκόλλησης (attachment theory). Με βάση τη θεωρία της προσκόλλησης, οι εμπειρίες της πρώιμης παιδικής ηλικίας με τους φροντιστές διαμορφώνουν την ικανότητα του ατόμου να δημιουργεί και να διατηρεί σχέσεις καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του. Έτσι, σε ψυχοθεραπευτικό πλαίσιο, η θεωρία της προσκόλλησης έχει ως στόχο να βοηθήσει τους θεραπευόμενους να εντοπίσουν και να επεξεργαστούν θέματα που σχετίζονται με την προσκόλληση, προκειμένου να βελτιώσουν τις διαπροσωπικές τους σχέσεις και τη συναισθηματική τους ευημερία.
Συνολικά, η ψυχοδυναμική ψυχοθεραπεία στοχεύει να βοηθήσει το υποκείμενο να αποκτήσει εικόνα των ασυνείδητων σκέψεων και συναισθημάτων του, να επιλύσει τις εσωτερικές συγκρούσεις και να αναπτύξει υγιέστερες διαπροσωπικές σχέσεις. Για να το επιτύχει, αντλεί από θεωρίες που εστιάζουν στη σχέση με τον εαυτό αλλά και στις σχέσεις με τους άλλους, καθώς και στους καθοριστικούς παράγοντες που συνέβαλαν στη διαμόρφωση τους.
Βασικές Διαφορές Ψυχοδυναμικής και Ψυχαναλυτικής Ψυχοθεραπείας
Αν και η ψυχοδυναμική ψυχοθεραπεία και η ψυχανάλυση είναι και οι δύο μορφές θεραπείας που έχουν ως στόχο να βοηθήσουν τους θεραπευόμενους να αποκτήσουν εικόνα των ασυνείδητων σκέψεων και συναισθημάτων τους, εντοπίζονται ορισμένες βασικές διαφορές μεταξύ των δύο προσεγγίσεων. Οι βασικές διαφορές αφορούν τις παρακάτω παραμέτρους:
- Ένταση και διάρκεια: Η ψυχανάλυση περιλαμβάνει συνήθως συναντήσεις με έναν θεραπευτή αρκετές φορές την εβδομάδα, για μια περίοδο αρκετών ετών. Αντίθετα, η ψυχοδυναμική ψυχοθεραπεία είναι συνήθως λιγότερο εντατική και μπορεί να περιλαμβάνει συναντήσεις μία ή δύο φορές την εβδομάδα, για μια περίοδο αρκετών μηνών έως ενός έτους.
- Εστίαση στο παρελθόν έναντι του παρόντος: Η ψυχανάλυση τείνει να εστιάζει περισσότερο στις πρώιμες παιδικές εμπειρίες του θεραπευόμενου και στο πώς αυτές συνεχίζουν να επηρεάζουν τα σημερινά ψυχολογικά ζητήματα του θεραπευόμενου. Η ψυχοδυναμική ψυχοθεραπεία, από την άλλη πλευρά, μπορεί να δώσει μεγαλύτερη έμφαση στις τρέχουσες διαπροσωπικές σχέσεις και τις συνθήκες ζωής του θεραπευόμενου.
- Ο ρόλος του θεραπευτή: Στην ψυχανάλυση, ο θεραπευτής αναλαμβάνει σχετικά παθητικό ρόλο και αφήνει τον θεραπευόμενο να ηγηθεί της συζήτησης. Στην ψυχοδυναμική ψυχοθεραπεία, ο θεραπευτής αναλαμβάνει έναν πιο ενεργό ρόλο καθοδηγώντας τη συζήτηση και παρέχοντας ερμηνείες.
- Χρήση του ελεύθερου συνειρμού: Ο ελεύθερος συνειρμός είναι μια τεχνική που χρησιμοποιείται συνήθως τόσο στην ψυχανάλυση όσο και στην ψυχοδυναμική ψυχοθεραπεία, αλλά συχνά χρησιμοποιείται εκτενέστερα και συστηματικότερα στην ψυχανάλυση.
Συνολικά, ενώ και οι δύο προσεγγίσεις μοιράζονται την εστίαση στο ασυνείδητο, η ψυχανάλυση τείνει να είναι πιο εντατική και να επικεντρώνεται στο παρελθόν του θεραπευόμενου, ενώ η ψυχοδυναμική ψυχοθεραπεία είναι πιο ευέλικτη και επικεντρώνεται στις παρούσες εμπειρίες και σχέσεις του θεραπευόμενου.
Μεθοδολογικά εργαλεία και τεχνικές της ψυχοδυναμικής ψυχοθεραπείας
Η ψυχοδυναμική ψυχοθεραπεία χρησιμοποιεί μια ποικιλία μεθόδων και τεχνικών για να βοηθήσει τους θεραπευόμενους να αποκτήσουν επίγνωση των σκέψεων, των συναισθημάτων και των συμπεριφορών τους. Ορισμένες από τις πιο συνηθισμένες μεθόδους περιλαμβάνουν:
- Ελεύθερος συνειρμός: Οι θεραπευόμενοι ενθαρρύνονται να μιλούν ελεύθερα για τις σκέψεις και τα συναισθήματά τους, χωρίς να λογοκρίνουν ή να επεξεργάζονται τον εαυτό τους. Αυτό επιτρέπει στον θεραπευτή να εντοπίσει μοτίβα και θέματα που μπορεί να σχετίζονται με τα ψυχολογικά ζητήματα του θεραπευόμενου.
- Ερμηνεία: Ο θεραπευτής προσφέρει ερμηνείες των σκέψεων, των συναισθημάτων και των συμπεριφορών του θεραπευόμενου, προκειμένου να βοηθήσει τον θεραπευόμενο να αποκτήσει εικόνα για ασυνείδητες συγκρούσεις ή ζητήματα.
- Ανάλυση της μεταβίβασης: Οι θεραπευόμενοι μπορεί να μεταφέρουν συναισθήματα ή συμπεριφορές από προηγούμενες σχέσεις στον θεραπευτή, γεγονός που μπορεί να προσφέρει εικόνα για τα τρέχοντα ψυχοθεραπευτικά τους αιτήματα. Ο θεραπευτής χρησιμοποιεί αυτή τη μεταβίβαση για να βοηθήσει τον θεραπευόμενο να επεξεργαστεί ενδεχόμενες ανεπίλυτες συγκρούσεις.
- Ανάλυση ονείρων: Τα όνειρα θεωρούνται παράθυρο στο ασυνείδητο και ο θεραπευτής βοηθά τον θεραπευόμενο να εξερευνήσει τα σύμβολα και τα θέματα στα όνειρά του για να αποκτήσει εικόνα των ψυχολογικών του θεμάτων.
- Έμφαση στη θεραπευτική σχέση: Ο θεραπευτής δίνει μεγάλη προσοχή στη σχέση μεταξύ του ίδιου και του θεραπευόμενου, καθώς η σχέση αυτή μπορεί να προσφέρει εικόνα για τα διαπροσωπικά ζητήματα του θεραπευόμενου.
- Εργασία μέσω της αντίστασης: Οι θεραπευόμενοι μπορεί να αντιστέκονται σε ορισμένες σκέψεις, συναισθήματα ή συμπεριφορές που είναι δύσκολο να αντιμετωπιστούν. Ο θεραπευτής εργάζεται με τον θεραπευόμενο για να κατανοήσει και να ξεπεράσει αυτή την αντίσταση, προκειμένου να προωθήσει την πρόοδο στη θεραπεία.
Οι Εφαρμογές της Ψυχοδυναμικής Ψυχοθεραπείας
Η ψυχοδυναμική ψυχοθεραπεία μπορεί να αντιμετωπίσει ένα ευρύ φάσμα ψυχολογικών προβλημάτων, όπως για παράδειγμα συμπτώματα που σχετίζονται με αγχώδεις διαταραχές, κατάθλιψη, διαταραχές προσωπικότητας, εθισμός σε ουσίες, διατροφικές διαταραχές, διαπροσωπικές δυσκολίες, σεξουαλικές δυσλειτουργίες, θέματα σεξουαλικής ταυτότητας και ταυτότητας φύλου. Με την αντιμετώπιση των υποκείμενων συναισθηματικών συγκρούσεων που συμβάλλουν στο άγχος, οι θεραπευόμενοι μπορούν να μάθουν να διαχειρίζονται καλύτερα τα συμπτώματά τους και να βελτιώνουν τη συνολική τους ευημερία.
Ορισμένοι τρόποι με τους οποίους μπορεί να αντιμετωπιστεί το άγχος με την ψυχοδυναμική ψυχοθεραπεία περιλαμβάνουν:
- Προσδιορισμός της πηγής του άγχους: Ο θεραπευτής βοηθά τον θεραπευόμενο να διερευνήσει τις υποκείμενες συναισθηματικές συγκρούσεις και τις εμπειρίες της πρώιμης παιδικής ηλικίας που μπορεί να συμβάλλουν στα συμπτώματα άγχους.
- Αποκάλυψη ασυνείδητων σκέψεων και συναισθημάτων: Ο θεραπευτής βοηθά τον θεραπευόμενο να αποκτήσει μεγαλύτερη επίγνωση των ασυνείδητων σκέψεων και συναισθημάτων του, γεγονός που μπορεί να βοηθήσει τον θεραπευόμενο να αποκτήσει εικόνα για την προέλευση του άγχους του.
- Επίλυση εσωτερικών συγκρούσεων (αμφιθυμίας): Ο θεραπευτής βοηθά τον θεραπευόμενο να εντοπίσει και να επεξεργαστεί εσωτερικές συγκρούσεις που μπορεί να συμβάλλουν στο άγχος του, όπως αντικρουόμενες επιθυμίες ή πεποιθήσεις.
- Ανάπτυξη στρατηγικών αντιμετώπισης: Ο θεραπευτής βοηθά τον θεραπευόμενο να αναπτύξει υγιείς στρατηγικές αντιμετώπισης για τη διαχείριση των συμπτωμάτων άγχους, όπως τεχνικές χαλάρωσης ή γνωσιακές-συμπεριφορικές στρατηγικές ή τεχνικές διαχείρισης των συναισθημάτων.
- Διερεύνηση μοτίβων σχέσεων: Ο θεραπευτής βοηθά τον θεραπευόμενο να διερευνήσει τυχόν μοτίβα σχέσεων που μπορεί να συμβάλλουν στα συμπτώματα άγχους του.
- Εντοπισμός και αντιμετώπιση θεμάτων αυτοεκτίμησης: Ο θεραπευτής βοηθά τον θεραπευόμενο να διερευνήσει τυχόν θέματα αυτοεκτίμησης που μπορεί να συμβάλλουν στα συμπτώματα άγχους του και να αναπτύξει μια ισχυρότερη αίσθηση του εαυτού του.
Η ψυχοδυναμική ψυχοθεραπεία μπορεί να εφαρμοστεί με αποτελεσματικό τρόπο σε ευρύ πληθυσμό, ανεξάρτητα από την ηλικία, το φύλο ή το υπόβαθρο. Είναι ιδιαίτερα αποτελεσματική σε περιπτώσεις ανθρώπων που δυσκολεύονται να δημιουργήσουν και να διατηρήσουν διαπροσωπικές σχέσεις ή σε περιπτώσεις που υπάρχει χαμηλή αυτοεκτίμηση, καθώς μπορεί να βοηθήσει στην ανάπτυξη μιας ισχυρότερης αίσθησης του εαυτού και στη βελτίωση των διαπροσωπικών δεξιοτήτων. Επιπλέον, σε περιπτώσεις άγχους ή κατάθλιψης, όπου μπορεί να ενυπάρχουν άλυτες συναισθηματικές συγκρούσεις, η ψυχοδυναμική ψυχοθεραπεία ενθαρρύνει τον εντοπισμό και την επεξεργασία υποκείμενων συναισθημάτων που μπορεί να συμβάλλουν στην παρουσία συμπτωμάτων και δυσλειτουργιών. Παράλληλα σε περιπτώσεις τραύματος ή κακοποίησης, η ψυχοδυναμική ψυχοθεραπεία έχει αποδειχθεί ιδιαίτερα αποτελεσματική καθώς επικεντρώνεται στην ανάλυση της τραυματικού γεγονότος και στην ανάδειξή του ως μια αντιμετωπίσιμη εμπειρία, με την οποία ο θεραπευόμενο ς μπορεί να συμφιλιωθεί, να την αποδεχτεί και να προχωρήσει στη ζωή του. Τέλος η ψυχοδυναμική ψυχοθεραπεία λειτουργεί αποτελεσματικά, προσφέροντας καθοδήγηση και υποστήριξη σε περιπτώσεις όπου υπάρχει μια κρίση, μια μετάβαση ή γενικά μια σημαντική αλλαγή στη ζωή. Αυτές μπορεί να είναι ένα διαζύγιο, αλλαγή τόπου διαμονής, απώλεια εργασίας κλπ.
Δες τα 6 σύγχρονα είδη ψυχοθεραπείας
Πηγές:
Bergeret, J et al. (2012). Psychologie Pathologique, théorie et clinique. Elsevier Masson
McWilliams, N. (2011). Psychoanalytic Diagnosis. The Guildford Press
McWilliams, N. (2006). Psychoanalytic Psychotherapy : A practitioner’s guide. The Guildford Press
