Ιστορικά στοιχεία, οι θεωρητικές βάσεις, η σταση του Συστημικού Ψυχοθεραπεύτή καθώς και η πορεία και οι εφαρμογές της Συστημικής Ψυχοθεραπείας.
Ιστορικά στοιχεία
Η Συστημική ψυχοθεραπεία αναπτύχθηκε τη δεκαετία του 1950, και αρχικά εφαρμοζόταν για οικογενειακές και ομαδικές θεραπείες. Οι πρώτες οικογενειακές θεραπείες είχαν ήδη αναπτυχθεί στα τέλη της δεκαετίας του 1930 σε νοσηλευτικά ιδρύματα στις ΗΠΑ. Εκείνη την εποχή, η ψυχοθεραπεία γινόταν κυρίως στα πλαίσια ατομικών συνεδριών. Ωστόσο, μερικές κλινικές παρατηρήσεις οδήγησαν στη σταδιακή εδραίωσή της. Ειδικότερα, παρατηρήθηκε ότι πολλές φορές η κατάσταση των θεραπευόμενων επιδεινωνόταν μετά από συνάντησή τους με την οικογένεια, ενώ άλλες παρατηρήσεις συναινούσαν στο ότι η συμπερίληψη της οικογένειας στη θεραπεία συνδεόταν με σημαντική βελτίωση των συμπτωμάτων. Έκτοτε, η οικογενειακή θεραπεία εξελίσσεται συνεχώς, δημιουργώντας διάφορες σχολές, ενώ κατά τη διάρκεια της δεκαετία του 1970 άρχισε να αναπτύσσεται και στην Ευρώπη. Σήμερα θεωρείται μια πρωτοποριακή προσέγγιση, κυρίως δεδομένης της εποχής γέννησής της. Η εδραίωση της έφερε ρήξη με το παραδοσιακό ψυχοθεραπευτικό μοντέλο που μεσουρανούσε όταν πρωτοεμφανίστηκε και λειτουργούσε με βάση ατομοκεντρικές αρχές.
Θεωρητικές βάσεις
Στο επίκεντρο της συστημικής προσέγγισης βρίσκεται η ιδέα ότι οι αλληλεπιδράσεις των ατόμων με τα διαφορετικά συστήματα που ανήκουν καθορίζουν τη συναισθηματική και ψυχολογική εμπειρία τους. Η συστημική προσέγγιση θεωρεί ότι το άτομο είναι αναπόσπαστο μέρος ενός συστήματος ή ακόμη και πολλών συστημάτων. Κατά συνέπεια, το άτομο επηρεάζεται στον τρόπο ύπαρξής του από τον εαυτό του, από τους άλλους και από το περιβάλλον του. Έτσι, η συστημική προσέγγιση βλέπει τα προβλήματα του θεραπευόμενου σε σχέση με τα διάφορα πλαίσια μέσα στα οποία ζει. Για παράδειγμα, ως σύντροφος σε μια σχέση ζευγαριού, ως μέλος μιας οικογένειας, ως άτομο με αξίες που χαρακτηρίζουν μια κουλτούρα ή/και θρησκεία, ως άτομο που ζει σε ένα δεδομένο κοινωνικοοικονομικό και πολιτικό πλαίσιο.
Με βάση αυτές τις αρχές, ο συστημικός ψυχοθεραπευτής προκειμένου να κατανοήσει και να προσεγγίσει καλύτερα τα προβλήματα του ασθενούς στο παρόν, θα εξετάσει το πλαίσιο της ζωής του ασθενούς με την ευρύτερη έννοια. Ένα άτομο που ξεκινάει συστημική ψυχοθεραπεία μια δεδομένη στιγμή θα προσεγγισθεί ως το προϊόν όλων των προηγούμενων μαθημάτων του. Ο συστημικός ψυχοθεραπευτής δεν περιορίζεται στο να αναγνωρίσει το ρόλο του παρελθόντος του ατόμου στη σημερινή ταυτότητα του, αλλά προσπαθεί να τροποποιήσει τις αρνητικές συνέπειες των εμπειριών του, που εν μέρει δημιουργούν τις σημερινές δυσκολίες.
Η συστημική προσέγγιση διαφοροποιείται από άλλες ψυχοθεραπευτικές προσεγγίσεις στο ότι το άτομο δεν είναι το μόνο που αναλύεται στη θεραπευτική διαδικασία. Πρόκειται για μια θεραπεία που δίνει μεγάλη προσοχή στις συναισθηματικές και γνωστικές πτυχές των δυσκολιών του ασθενούς, καθώς και στα συναισθήματα και τις αντιδράσεις των γύρω του. Θεωρεί ότι κάθε άτομο χτίζεται από την ιστορία του, η οποία περιλαμβάνει επίσης την ιστορία της οικογένειάς του, μερικές φορές ακόμα και για πολλές γενιές πίσω. Οι προθέσεις και οι αξίες του, καθώς και αυτές των άλλων, καθορίζονται από το περιβάλλον του, είτε αυτό είναι στενό είτε ευρύτερο. Επομένως, οι δυσκολίες ενός ατόμου μπορούν συχνά να κατανοηθούν και να γίνουν αντιληπτές μόνο αν λάβουμε υπόψη μας τους δεσμούς με το οικογενειακό πλαίσιο, ή ακόμη και με το κοινωνικό, οικονομικό, πολιτιστικό και θεσμικό πλαίσιο με την ευρεία έννοια.
Για παράδειγμα, ένα σύμπτωμα που εμφανίζει ο θεραπευόμενος, μπορεί να θεωρηθεί ως ρυθμιστικός παράγοντας της λειτουργίας του σχετικού συστήματος όπου ανήκει. Αυτό μπορεί να συμβεί συχνά με την οικογένεια, όπου το σύμπτωμα του θεραπευόμενου εκφράζεται στο πλαίσιο συμπεριφοράς «μαύρου πρόβατου» ή άλλες αρνητικές συμπεριφορές. Η συστημική προσέγγιση θα αποδώσει τις αιτίες αυτών των ατομικών συμπτωμάτων στο ευρύτερο σύστημα. Και θα προβάλλει την ιδέα ότι ένα σύστημα, όπως η οικογένεια, οργανώνεται, λειτουργεί και ρυθμίζεται σύμφωνα με τις αλληλεπιδράσεις και τους κανόνες, ρητούς και άρρητους, που δημιουργούνται στο εσωτερικό του. Οι δυσλειτουργίες ενός ατόμου μπορούν στη συνέχεια να θεωρηθούν ως αποτέλεσμα αυτών των κανονισμών. Η ψυχική ασθένεια μπορεί επομένως να θεωρηθεί ως τρόπος προσαρμογής σε μια παθολογική δομή των οικογενειακών σχέσεων ή του ευρύτερου πλαισίου που ανήκει ο θεραπευόμενος.
Η στάση του Συστημικού Θεραπευτή
Ο συστημικός ψυχοθεραπευτής χρειάζεται πρωτίστως να είναι ανοιχτός στο να αναγνωρίζει την πολυπλοκότητα που περιβάλλει τους θεραπευόμενους. Με βάση τη ματιά του, οι άνθρωποι ανήκουν σε μια οικογένεια, μια ιστορία, έναν πολιτισμό, ένα κοινωνικό και φυσικό περιβάλλον με το οποία βρίσκονται σε συνεχή αλληλεπίδραση. Οι σχέσεις που συνδέουν τον κάθε άνθρωπο με τα πλαίσια στα οποία ανήκει δεν είναι γραμμικές, αλλά κυκλικές. Σπάνια υπάρχει μία μόνο αιτία και μία μόνο συνέπεια. Ένας συστημικός θεραπευτής απευθύνεται είτε σε ένα άτομο που είναι μέρος ενός συστήματος, είτε σε συστήματα ατόμων όπως η οικογένεια και το ζευγάρι, και θεωρεί πάντα ότι και ο ίδιος είναι μέρος του θεραπευτικού συστήματος. Τα συστήματα αυτά είναι κάτι περισσότερο από το άθροισμα των ατόμων που τα απαρτίζουν: έχουν τη δική τους οργάνωση, τη δική τους δυναμική, τον δικό τους τρόπο να βρίσκονται σε ισορροπία ή να αλλάζουν.
Το ενδιαφέρον του συστημικού θεραπευτή θα επικεντρωθεί στο οικογενειακό και κοινωνικό πλαίσιο των ατόμων, στη λειτουργία των ζευγαριών και των οικογενειών, στις δεξιότητες και τους πόροι τους, στην ανάγκη τους για σταθερότητα και στην ικανότητά τους να αλλάζουν. Στόχος του δεν είναι να ενισχύσει τις αξίες, τους ρόλους, τους κανόνες ζωής, τους τρόπους επικοινωνίας, τους τρόπους διαφοροποίησης των μερών του συστήματος, την οικογενειακή ιστορία ή τις λύσεις που έχουν ήδη βρεθεί. Αντίθετα, αποτελεί δέσμευση της συστημικής ψυχοθεραπείας να διασφαλιστεί ότι κάθε άτομο, κάθε ζευγάρι, κάθε οικογένεια μπορεί να βρει το δικό του δρόμο, τις δικές του λύσεις, σε συνεργασία με τον ψυχοθεραπευτή που τους συνοδεύει στο ταξίδι τους.
Ο συστημικός ψυχοθεραπευτής είναι πάντα πρόθυμος να εξετάσει και να αναλύσει τις συμπεριφορές που θεωρούνται δυσλειτουργικές υπό το πρίσμα του ευρύτερου πλαισίου σχέσεων και αλληλεπιδράσεων. Εξετάζει και εστιάζει την προσοχή του στους τρόπους που διαμορφώνονται οι αλληλεπιδράσεις μεταξύ των μερών, και όχι τόσο στις αιτίες των δυσλειτουργικών συμπεριφορών. Είναι, παράλληλα, πάντα σε εγρήγορση, ώστε να συνειδητοποιεί ότι και η δική του παρουσία συμβάλλει στη συνδιαμόρφωση της κατανόησης και παρέμβασης προκειμένου να επιλυθεί μια δυσκολία, έχοντας επίγνωση της δικής του υποκειμενικής ματιάς.
Η πορεία της συστημικής ψυχοθεραπείας
Πριν από κάθε παρέμβαση, ο συστημικός ψυχοθεραπευτής θα ορίσει πρώτα ένα πλαίσιο.
Στοιχεία του πλαισίου είναι η συχνότητα των συνεδριών, η πρόσκληση ή ο αποκλεισμός κάποιου μέλους της οικογένειας, η παρέμβαση ενός ή περισσότερων επαγγελματιών υγείας (π.χ. δεύτερος ψυχοθεραπευτής ή ψυχίατρος).
Οι ατομικές συνεδρίες διαρκούν 45 λεπτά, ενώ στις περιπτώσεις οικογένειας και ζεύγους ο χρόνος κυμαίνεται από 1 έως 2 ώρες. Το χρονικό διάστημα μεταξύ των συνεδριών ποικίλλει και αποφασίζεται ανάλογα με τη διαθεσιμότητα του κάθε ατόμου και φυσικά τη δυσκολία των προβλημάτων που παρουσιάζονται.
Κατά την εξέλιξη της ψυχοθεραπευτικής παρέμβασης, ο ψυχοθεραπευτής μπορεί να έχει διαμεσολαβητικό ή ρυθμιστικό ρόλο. Για παράδειγμα στις οικογενειακές συνεδρίες ή στις συνεδρίες ζεύγους μπορεί να ενθαρρύνει την έκφραση και τις επιθυμίες του κάθε ατόμου, επισημαίνοντας τους στόχους της παρέμβασης ως μέσο ανακούφισης και καλύτερης λειτουργίας του δεδομένου συστήματος.
Τα στοιχεία της συστημικής ψυχοθεραπείας αποφασίζονται πάντα και στο σύνολό τους σε συνεργασία και σε αμοιβαία συμφωνία με τα εμπλεκόμενα μέλη, τα οποία ενημερώνονται πάντα εκ των προτέρων, ενώ τίποτα δεν τους επιβάλλεται εν αγνοία τους.
Εφαρμογές της Συστημικής Ψυχοθεραπείας
Η συστημική ψυχοθεραπεία μπορεί να εφαρμοσθεί σε πολλούς τομείς παρέμβασης, είτε πρόκειται για ιατρική, ψυχολογική ή κοινωνική παρέμβαση. Έχει αποδειχθεί αποτελεσματική σε μεγάλο φάσμα δυσλειτουργιών όπως διαταραχές άγχους, διαταραχές διάθεσης, διατροφικές διαταραχές, αντικοινωνικές συμπεριφορές, προβλήματα εθισμού, ενδοοικογενειακή βία. Σήμερα εφαρμόζεται πρωτίστως σε επίπεδο πρόληψης ως προστατευτικός και ρυθμιστικός παράγοντας των διαπροσωπικών σχέσεων.
Δες τα 6 σύγχρονα είδη ψυχοθεραπείας
Βιβλιογραφία:
Favez, N., and Darwiche, J. (2016). Les thérapies de couple et de famille. Modèles empiriquement validés et applications cliniques. Wavre : Mardaga.
Sexton, Τ.L. & Lebow, J. (2016). Handbook of Family Therapy. New-York: Routledge.
