Η Θεραπεία των Σχημάτων είναι ένα ψυχοθεραπευτικό μοντέλο το οποίο έχει γίνει αρκετά δημοφιλές τα τελευταία 10 χρόνια. Πρόκειται για μια ολοκληρωμένη μορφή ψυχοθεραπείας, η οποία αναπτύχθηκε μέσα από την παραδοσιακή γνωσιακή-συμπεριφορική θεραπεία, αλλά ενσωματώνει στοιχεία και από τη διαπροσωπική, ψυχοδυναμική και βιωματική θεραπεία. Η Θεραπεία των Σχημάτων συστήθηκε στην επιστημονική κοινότητα από τον αμερικανό ψυχολόγο Jeffrey Young το 1990), με σκοπό την αντιμετώπιση βαθιά ριζωμένων και μακροχρόνιων ψυχολογικών προβλημάτων, που δεν ανταποκρίνονταν στις παραδοσιακές γνωσιακές θεραπείες, όπως οι διαταραχές προσωπικότητας. Παρακάτω θα ρίξουμε μια αναλυτική ματιά στο μοντέλο της Θεραπείας των Σχημάτων.
Θεραπεία των Σχημάτων: Πώς λειτουργεί
Η Θεραπεία των Σχημάτων απαρτίζεται από τέσσερις βασικές έννοιες, όπως τις περιέγραψε ο Young: Τα Πρώιμα Δυσλειτουργικά Σχήματα (Early Maladaptive Schemas), οι Βασικές Κατηγορίες από Πρώιμα Δυσλειτουργικά Σχήματα (Schema Domains), οι Στρατηγικές Αντιμετώπισης του Σχήματος (Cοping Styles) και οι Τρόποι Λειτουργίας (Schema Modes).[1]
Πρώιμα Δυσλειτουργικά Σχήματα (Early Maladaptive Schemas)
Τα Πρώιμα Δυσλειτουργικά Σχήματα (ΠΔΣ) είναι η βασικότερη έννοια του θεραπευτικού μοντέλου. Σύμφωνα με τον Young, τα ΠΔΣ είναι αυτοκαταστροφικά συναισθηματικά και γνωστικά μοτίβα που διαμορφώνονται στα πρώτα στάδια της ανάπτυξής μας και επαναλαμβάνονται καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής. Ο Young θεωρεί ότι η συμπεριφορά ενός ατόμου δεν αποτελεί μέρος του ίδιου του σχήματος – αντίθετα, οι δυσλειτουργικές συμπεριφορές αναπτύσσονται ως απαντήσεις σε ένα σχήμα. Υπάρχουν 18 ΠΔΣ, τα οποία κατατάσσονται σε πέντε βασικές κατηγορίες (Schema Domains): Αποσύνδεση και απόρριψη, διαταραγμένη αυτονομία και επίδοση, μη αποδοχή, περιορισμένη αυτοέκφραση και ελλιπή όρια.
Τα ΠΔΣ έχουν τα εξής χαρακτηριστικά:
- Αποτελούν ένα ευρύ και σταθερό μοτίβο
- Απαρτίζονται από μνήμες, συναισθήματα, γνωσίες και σωματικές αισθήσεις
- Αφορούν τον εαυτό και τη σχέση του ατόμου με τους άλλους
- Αναπτύσσονται κατά την παιδική ή εφηβική ηλικία και εξελίσσονται κατά τη διάρκεια της ζωής
- Είναι δυσλειτουργικά σε σημαντικό βαθμό
Στρατηγικές Αντιμετώπισης του Σχήματος (Cοping Styles)
Τα άτομα που βιώνουν ΠΔΣ, αναπτύσσουν δυσλειτουργικές στρατηγικές αντιμετώπισης (coping styles) από νωρίς στη ζωή τους, προκειμένου να προσαρμοστούν στα σχήματα και να αποφύγουν τα έντονα συναισθήματα που συνήθως τους προκαλούν. Ωστόσο, παρόλο που αυτοί οι μηχανισμοί αντιμετώπισης μπορεί να βοηθούν προσωρινά το άτομο να αποφύγει ένα σχήμα, δεν το θεραπεύουν. Έτσι, όλες οι δυσλειτουργικές στρατηγικές αντιμετώπισης εξακολουθούν να συμβάλλουν στη διατήρηση του σχήματος.
Η ΘΣ διαχωρίζει το ίδιο το σχήμα από τις στρατηγικές που χρησιμοποιεί το άτομο για να το διαχειριστεί. Στο μοντέλο αυτό, το σχήμα περιλαμβάνει αναμνήσεις, συναισθήματα, σωματικές αισθήσεις και γνωστικές πεποιθήσεις, αλλά όχι τις συμπεριφορικές αντιδράσεις του ατόμου. Η συμπεριφορά δεν αποτελεί μέρος του σχήματος, αλλά μέρος της στρατηγικής αντιμετώπισης – με άλλα λόγια, το σχήμα είναι αυτό που οδηγεί τη συμπεριφορά.
Υπάρχουν τρεις στρατηγικές αντιμετώπισης του σχήματος:
Παράδοση στο σχήμα: Όταν τα άτομα παραδίδονται σε ένα σχήμα, το αποδέχονται πλήρως χωρίς να προσπαθούν να το αποφύγουν ή να το αμφισβητήσουν. Συμπεριφέρονται με τρόπους που επιβεβαιώνουν το σχήμα και, χωρίς να το συνειδητοποιούν, επαναλαμβάνουν μοτίβα που καθοδηγούνται από το σχήμα.
Αποφυγή του σχήματος: Όταν τα άτομα χρησιμοποιούν την αποφυγή ως στρατηγική αντιμετώπισης και προσπαθούν να οργανώσουν τη ζωή τους έτσι ώστε το σχήμα να μην ενεργοποιείται ποτέ. Όταν προκύπτουν σκέψεις που αφορούν το σχήμα, αποσπούν την προσοχή τους ή τις καταπιέζουν.
Υπεραντιστάθμιση του σχήματος: Όταν τα άτομα υπεραντισταθμίζουν, παλεύουν ενάντια στο σχήμα σκεπτόμενοι, αισθανόμενοι και συμπεριφερόμενοι σαν να ίσχυε το αντίθετο του σχήματος. Προσπαθούν να είναι όσο το δυνατόν πιο διαφορετικοί από τα παιδιά που ήταν όταν διαμορφώθηκε το σχήμα.
Τροποι λειτουργίας (Schema Modes)
Οι Τρόποι Λειτουργίας (Schema Modes) αναφέρονται στις συναισθηματικές καταστάσεις και στις στρατηγικές αντιμετώπισης – τόσο προσαρμοστικές όσο και δυσπροσαρμοστικές – που όλοι βιώνουμε σε μία συγκεκριμένη στιγμή. Σύμφωνα με τη θεωρία της ΘΣ, οι Τρόποι Λειτουργίας ενεργοποιούνται από συγκεκριμένες καταστάσεις στις οποίες είμαστε υπερευαίσθητοι (τα λεγόμενα “συναισθηματικά κουμπιά” μας).
Όταν λοιπόν ενεργοποιείται ένα Πρώιμο Δυσλειτουργικό Σχήμα, ο μηχανισμός αντιμετώπισης του ατόμου οδηγεί στην ενεργοποίηση του αντίστοιχου Τρόπου Λειτουργίας του. Μάλιστα, ένα άτομο μπορεί να μεταβαίνει από τον έναν Τρόπο Λειτουργίας στον άλλον, ανάλογα με το ΠΔΣ που ενεργοποιείται κάθε φορά. Για παράδειγμα, σε άτομα με Οριακή Διαταραχή Προσωπικότητας, οι εναλλαγές των συναισθημάτων είναι η αλλαγή από τον έναν Τρόπο Λειτουργίας στον άλλον.
Οι θεραπευτικές τεχνικές της ΘΣ επικεντρώνονται στην ενίσχυση των Τρόπων Λειτουργίας του “υγιούς ενήλικα” και “χαρούμενου παιδιού”. Έτσι, η Θεραπεία των Σχημάτων μπορεί να περιλαμβάνει προσεγγίσεις που στοχεύουν είτε στα Πρώιμα Δυσλειτουργικά Σχήματα (ως διαρκή χαρακτηριστικά) είτε στους Τρόπους Λειτουργίας (ως καταστάσεις που μπορεί να είναι στιγμιαίες αλλά και επίμονες).[2]
Εφαρμογή και αποτελεσματικότητα
Η ΘΣ έχει αναδειχθεί ως μια ιδιαίτερα αποτελεσματική και αποδεκτή θεραπευτική μέθοδος [3], η οποία αρχικά αναπτύχθηκε για ασθενείς που δεν ανταποκρίνονταν στην παραδοσιακή γνωσιακή-συμπεριφορική θεραπεία, για χρόνιες διαταραχές όπως η κατάθλιψη, καθώς και για άτομα που πάσχουν από διαταραχές προσωπικότητας. Τα τελευταία χρόνια, ωστόσο, η ΘΣ έχει επεκταθεί και σε άλλες ψυχικές διαταραχές, όπως οι αγχώδεις διαταραχές, οι διατροφικές διαταραχές[4] και τη διαταραχή μετατραυματικού στρες[5].
Ένας αυξανόμενος όγκος ερευνών υποστηρίζει τη συνολική αποτελεσματικότητα της ΘΣ, αν και η πλειονότητα των κλινικών δοκιμών έχει επικεντρωθεί στις διαταραχές προσωπικότητας. Παρόλα αυτά, τα πρώτα ερευνητικά ευρήματα υποδεικνύουν ότι η ΘΣ μπορεί επίσης να συμβάλει στη μείωση των συμπτωμάτων κατάθλιψης.
Συμπερασματικά, η Θεραπεία των Σχημάτων είναι ένα σύγχρονο θεραπευτικό μοντέλο που φαίνεται να είναι αποτελεσματικό κυρίως στην αντιμετώπιση διαταραχών προσωπικότητας, όπως η Οριακή Διαταραχή. Έχει ήδη αποδείξει κλινικά αποτελεσματικά αποτελέσματα σε έναν περιορισμένο αριθμό μελετών και χρειάζεται περαιτέρω έρευνα και ανάπτυξη σε σύνθετες ομάδες ασθενών, καθώς και σε συνυπάρχουσες ψυχικές διαταραχές.
Πηγές
[1] Young, J. E., Klosko, J. S., & Weishaar, M. E. (2003). Schema therapy: A practitioner’s guide. Guilford Press.
[2] Taylor, C. D. J., Bee, P., & Haddock, G. (2017). Does schema therapy change schemas and symptoms? A systematic review across mental health disorders. Psychology and psychotherapy, 90(3), 456–479. https://doi.org/10.1111/papt.12112
[3] Tan, Y. M., Lee, C. W., Averbeck, L. E., Brand-de Wilde, O., Farrell, J., Fassbinder, E., Jacob, G. A., Martius, D., Wastiaux, S., Zarbock, G., & Arntz, A. (2018). Schema therapy for borderline personality disorder: A qualitative study of patients’ perceptions. PloS one, 13(11), e0206039. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0206039
[4] Pugh, M. (2015). A narrative review of schemas and schema therapy outcomes in the eating disorders. Clinical Psychology Review, 39, 30–41. https://doi.org/10.1016/j.cpr.2015.04.003
[5] Younan, R., Farrell, J., & May, T. (2018). ‘Teaching Me to Parent Myself’: The Feasibility of an In-Patient Group Schema Therapy Programme for Complex Trauma. Behavioural and Cognitive Psychotherapy, 46(4), 463–478. doi:10.1017/S1352465817000698
