Πώς συνδέονται τα ψυχοσωματικά και τα αυτοάνοσα με το στρες;

Γνώριζες πως τα ψυχοσωματικά και τα αυτοάνοσα συνδέονται με το στρες; Τα ψυχοσωματικά συμπτώματα και τα αυτοάνοσα νοσήματα είναι δύο από τις πιο βασικές περιοχές που γίνεται αντιληπτό το πόσο έντονα συνδέεται το σώμα με την ψυχολογία μας. Το ζήτημα του πότε ένα σύμπτωμα θεωρείται σωματικό ή ψυχολογικό είναι μεγάλο. Παρακάτω, θα αναλύσουμε το πλαίσιο των όρων ψυχοσωματικά και αυτοάνοσα νοσήματα, πώς συνδέονται με το στρες και σε ποιο βαθμό η ψυχολογική μας κατάσταση επηρεάζει την σωματική μας υγεία.

Τι είναι τα ψυχοσωματικά συμπτώματα

Ίσως κάποια στιγμή στη ζωή σου έχεις εμφανίσει διάφορα σωματικά συμπτώματα, όπως πονοκεφάλους, πόνο στο στομάχι, φούσκωμα ή ταχυκαρδίες, για τα οποία ο γιατρός δεν διέκρινε κάποια πάθηση, και θεώρησε ότι φταίει το στρες. Σε αυτή την περίπτωση γίνεται λόγος για τα ψυχοσωματικά συμπτώματα^[1].

Ψυχοσωματικά, ονομάζονται τα συμπτώματα τα οποία δεν οφείλονται σε κάποια οργανική ή παθολογική αιτία. Ο τρόπος όμως και η ένταση που εκδηλώνονται είναι παρόμοιος με αυτόν μιας παθολογικής ασθένειας. Τα πιο συνηθισμένα ψυχοσωματικά συμπτώματα είναι^[2]:

• Ταχυκαρδία
• Δύσπνοια και ταχύπνοια
• Κόμπος στο λαιμό
• Τσιμπήματα και πόνοι στο στήθος
• Σφίξιμο και πόνοι στο στομάχι
• Ημικρανίες
• Ζαλάδες
• Καούρες
• Διαταραχές στον ύπνο
• Δυσκοιλιότητα
• Έλκος

Πίσω από τα συμπτώματα αυτά συνήθως εντοπίζεται πολύ έντονο στρες ή κάποια ψυχική νόσος, όπως για παράδειγμα η αγχώδης διαταραχή ή η κατάθλιψη. Η κληρονομικότητα, ο χαρακτήρας, η γενετική προδιάθεση, ο βαθμός ευαισθησίας του κάθε ατόμου είναι παράγοντες που επηρεάζουν το ψυχοσωματικό σύμπτωμα που θα εμφανιστεί.

Τι είναι τα αυτοάνοσα νοσήματα

Τα αυτοάνοσα νοσήματα εμφανίζονται για απροσδιόριστους λόγους, όταν ένας οργανισμός επιτίθεται στα υγιή του κύτταρα. Δηλαδή, αναγνωρίζει ότι τα κύτταρά του αποτελούν απειλή και προσπαθεί να τα καταπολεμήσει. Σήμερα, είναι καταγεγραμμένα περισσότερα από 200 διαφορετικά αυτοάνοσα. Οι λόγοι που εμφανίζονται τα αυτοάνοσα δεν είναι συγκεκριμένοι, αλλά μερικοί από αυτούς μπορεί να είναι γενετικοί ή κληρονομικοί παράγοντες, ορμονικές διαταραχές ή περιβαλλοντικοί παράγοντες.

Στους περιβαλλοντικούς παράγοντες ανήκουν και οι λοιμώξεις και το στρες. Παρά το γεγονός πως υπάρχουν πολλά αυτοάνοσα νοσήματα, τα πιο ισχυρά είναι τα εξής:

• Διαβήτης τύπου I
• Σκλήρυνση κατά πλάκας
• Ρευματοειδής αρθρίτιδα
• Θυρεοειδίτιδα Hasimoto
• Νόσος Graves
• Συστηματικός ερυθηματώδης λύκος
• Ψωρίαση
• Νόσος του Crohn
• Γυροειδής αλωπεκία
• Σύνδρομο Sjogren
• Λεύκη

Πώς επηρεάζει το στρες την εμφάνιση ψυχοσωματικών και αυτοάνοσων

Το στρες είναι η απάντηση του οργανισμού σε κάποια δυσκολία. Η δυσκολία αυτή μπορεί να είναι ψυχολογική, όπως για παράδειγμα κάποια οικονομική δυσκολία, ή η δυσκολία διαχείρισης ενός χωρισμού ή το πέθνος. Όμως, δυσκολία μπορεί να είναι και η έλλειψη θρεπτικών συστατικών, η αδυναμία επαρκούς ξεκούρασης, ή η αφυδάτωση του οργανισμού.

Οτιδήποτε “ζορίζει” τον οργανισμό, είτε σωματικά, είτε ψυχολογικά, τον οδηγεί στην απελευθέρωση ορμονών που αυξάνουν τις πιθανότητες να επιβιώσει σε αυτή τη δυσκολία^[3]. Η ορμονική απάντηση του οργανισμού σε μια δυσκολία ονομάζεται στρες. Οι ορμόνες του στρες είναι η ντοπαμίνη, η αδρεναλίνη και η κορτιζόλη. Πώς όμως συνδέεται το στρες με τα ψυχοσωματικά και τα αυτοάνοσα νοσήματα;

Το στρες προκαλεί ορμονικές αντιδράσεις, οι οποίες αλλάζουν τη λειτουργία του ανοσοποιητικού συστήματος. Το ανοσοποιητικό σύστημα προσπαθεί να προστατεύσει τον οργανισμό απέναντι σε διάφορους “εχθρούς”, όπως είναι τα μικρόβια. Η αντίδραση του μπορεί να είναι πιο έντονη σε ορισμένες περιπτώσεις, ενώ σε άλλες λιγότερο έντονη. Σε περίπτωση που ένας άνθρωπος βιώνει συνεχόμενο στρες, το ανοσοποιητικό του σύστημα αρχίζει και μπερδεύεται.

Μέσω των ορμονών που απελευθερώνει κατά τη διάρκεια του στρες, το σώμα λαμβάνει το μήνυμα ότι απειλείται συνεχώς. Πρόκειται για την αντίδραση που ονομάζουμε fight or flight, ή αλλιώς μηχανισμός φυγής^[4].

Στον πρωτόγονο άνθρωπο η αντίδραση αυτή διαρκούσε για ορισμένο χρονικό διάστημα. Όμως, στη σύγχρονη ζωή, το στρες διαρκεί για πολύ περισσότερο. Καθώς το σώμα μπαίνει σε διαδικασία συνεχούς άμυνας, χωρίς να υπάρχει κάποιος φυσικός εχθρός, το ανοσοποιητικό σύστημα χάνει την αποτελεσματικότητά του και αρχίζει και επιτίθεται εσφαλμένα στα δικά του όργανα.

Σε ποιο βαθμό ευθύνεται ο ψυχισμός για την εκδήλωση σωματικών συμπτωμάτων

Αυτό που δεν γίνεται πάντοτε κατανοητό είναι το πώς γίνεται η μετάβαση από τις ψυχικές καταστάσεις στις σωματικές παθολογίες. Έχει αποδειχθεί πως ο γενετικός, και κυρίως ο περιβαλλοντικός παράγοντας, όπως επίσης και ο τρόπος ζωής, συμβάλλουν στην εκδήλωση μιας νόσου. Επιπλέον, υπάρχουν πολλές έρευνες που επιβεβαιώνουν τις επιπτώσεις της επιβαρυμένης λειτουργίας στο σώμα.

Εξίσου καθοριστικός είναι και ο ρόλος του ψυχισμού ενός ατόμου, τον οποίο έχουν διαμορφώσει οι πρώιμες εμπειρίες, όπως επίσης και η πρόσφατη ψυχολογική κατάσταση, η οποία πυροδότησε τη νόσο. Η χρόνια κατάθλιψη, όπως επίσης και το άγχος υπολογίζονται και ως επιβαρυντικοί παράγοντες εμφάνισης ψυχοσωματικών και αυτοάνοσων νοσημάτων.

Βασικές κατηγορίες στρεσογόνων παραγόντων

Το στρες δεν εμφανίζεται με τον ίδιο τρόπο σε όλους, ούτε προέρχεται από μία μόνο πηγή. Η επιστημονική βιβλιογραφία διακρίνει πέντε κύριες κατηγορίες στρεσογόνων παραγόντων, οι οποίες επηρεάζουν διαφορετικά τον οργανισμό και το ανοσοποιητικό σύστημα.

Οξείς, χρονικά περιορισμένοι στρεσογόνοι παράγοντες

Πρόκειται για στρεσογόνες καταστάσεις που διαρκούν λίγα λεπτά ή ώρες και έχουν σαφώς καθορισμένη αρχή και τέλος. Ένα παράδειγμα είναι μια δημόσια ομιλία, όπου σώμα ενεργοποιεί έντονα την αντίδραση “fight or flight”, αλλά η επίδραση υποχωρεί όταν λήξει η πρόκληση^[5].

Σύντομοι φυσικοί στρεσογόνοι παράγοντες

Εδώ ανήκουν οι πραγματικές, βραχυπρόθεσμες προκλήσεις της καθημερινότητας, όπως οι ακαδημαϊκές εξετάσεις ή άλλες σύντομες περίοδοι έντονης πίεσης. Αν και για λίγο καιρό μπορεί να νιώθουν ότι τους καταβάλουν, τα άτομα γνωρίζουν πως κάποια στιγμή στο κοντινό μέλλον θα τελειώσουν.

Αγχωτικά γεγονότα της ζωής ενός ατόμου

Σε αυτή την κατηγορία περιλαμβάνονται ξαφνικά τραυματικά γεγονότα, όπως μια φυσική καταστροφή ή η απώλεια ενός αγαπημένου ατόμου. Είναι εμπειρίες που, ενώ έχουν χρονικό όριο, μπορούν να κλονίσουν βαθιά την ψυχική και σωματική ισορροπία για πολύ καιρό. Παρόλο που οι άνθρωποι δεν γνωρίζουν ακριβώς πότε θα “κοπάσει” η ένταση, έχουν επίγνωση ότι με τον χρόνο τα πράγματα θα υποχωρήσουν.

Χρόνιοι στρεσογόνοι παράγοντες

Οι χρόνιοι παράγοντες είναι διαφορετικοί από όλες τις προηγούμενες κατηγορίες, γιατί δεν έχουν σαφές τέλος. Μπορεί να αφορούν μια μόνιμη αλλαγή στη ζωή, όπως μια σοβαρή σωματική αναπηρία, τη μακροχρόνια φροντίδα ενός συζύγου με άνοια, ή το να είναι κάποιος πρόσφυγας πολέμου. Οι παράγοντες αυτοί διαπερνούν τη ζωή σταθερά, συχνά απαιτώντας από το άτομο να αναδιαμορφώνει συνεχώς την ταυτότητά του ή τον κοινωνικό του ρόλο. Το άτομο είτε δεν γνωρίζει αν θα τελειώσει ποτέ η πρόκληση, είτε ξέρει πως θα το συνοδεύει δια βίου.

Μακρινοί στρεσογόνοι παράγοντες

Πρόκειται για τραυματικές εμπειρίες που συνέβησαν στο μακρινό παρελθόν, αλλά εξακολουθούν να επηρεάζουν το άτομο μέχρι σήμερα^[6]. Ένα παράδειγμα είναι η κακοποίηση στην παιδική ηλικία. Παρόλο που τα γεγονότα αυτά δεν συμβαίνουν πια, οι μακροχρόνιες συναισθηματικές και γνωστικές συνέπειές τους μπορούν να συνεχίσουν να τροποποιούν τη λειτουργία του ανοσοποιητικού συστήματος για πολλά χρόνια.

Ευθύνεται μόνο το στρες για τα αυτοάνοσα νοσήματα;

Παρότι το έντονο και διαρκές στρες επηρεάζει σημαντικά το ανοσοποιητικό σύστημα, από μόνο του δεν αρκεί για να προκαλέσει ένα αυτοάνοσο νόσημα. Για να εκδηλωθεί μια τέτοια πάθηση, συνήθως συνυπάρχουν και άλλοι παράγοντες που αποδυναμώνουν σταδιακά την άμυνα του οργανισμού^[7], όπως:

• Ελλείψεις βιταμινών και μεταλλικών στοιχείων
• Διαταραχές στο μικροβίωμα
• Μειωμένη ικανότητα του οργανισμού να διαχειριστεί φλεγμονές
• Αντίσταση στην ινσουλίνη

Το στρες λειτουργεί συχνά ως “σκανδάλη” που επιδεινώνει μια ήδη ευάλωτη κατάσταση, αλλά δεν αποτελεί τη μοναδική αιτία.

Το κοινωνικό και συναισθηματικό πλαίσιο της ζωής με ψυχοσωματικά και αυτοάνοσα

Ένα στοιχείο που εμφανίζεται συχνά στους ανθρώπους που ζουν με ένα αυτοάνοσο νόσημα είναι το συναίσθημα της μοναξιάς. Πολλοί ασθενείς αναφέρουν πως, ενώ στην αρχή ή σε περιόδους κρίσης (όπως μια νοσηλεία) νιώθουν την οικογένεια και τους φίλους παρόντες και υποστηρικτικούς, με τον καιρό αυτή η υποστήριξη μειώνεται.

Αυτό συνοδεύεται συχνά από μια αίσθηση “απώλειας του παλιού εαυτού”. Ο ασθενής χρειάζεται να διαμορφώσει μια νέα αίσθηση ταυτότητας, ενώ οι αγαπημένοι του προσπαθούν να κρατήσουν αυτό που γνώριζαν μέχρι τώρα. Οι αντίθετες αυτές ανάγκες μπορούν να προκαλέσουν ένταση και στρες στις σχέσεις.

Παράλληλα, αρκετά άτομα με χρόνια αυτοάνοσα εκφράζουν ότι συχνά εντοπίζουν έλλειψη κατανόησης από τους κοντινούς τους ανθρώπους. Πολλοί νιώθουν πως οι άλλοι δεν κατανοούν σε βάθος τι σημαίνει να ζεις καθημερινά με ένα αυτοάνοσο, ούτε δείχνουν διάθεση να μάθουν. Αυτό μπορεί να οδηγήσει σε συναισθήματα απόρριψης, απομόνωσης και αυξημένης μοναξιάς.

Η διάγνωση ενός αυτοάνοσου επηρεάζει συχνά και την εικόνα του εαυτού. Ερωτήματα όπως «ποιος θα με θέλει τώρα;» εμφανίζονται ιδιαίτερα σε νεότερα άτομα ή όσους δεν βρίσκονται σε σχέση. Η χαμηλή αυτοεκτίμηση, η θλίψη και (σε ορισμένες περιπτώσεις) η κατάθλιψη είναι αρκετά συνηθισμένες εμπειρίες. Πολλοί βρίσκουν υποστηρικτική την ψυχοθεραπεία, τόσο για τη διαχείριση των συμπτωμάτων όσο και για την αποδοχή του νέου τρόπου ζωής.

Στρες, άγχος και σύγχρονος τρόπος ζωής

Ο τρόπος που αντιλαμβανόμαστε και διαχειριζόμαστε μια ψυχοπιεστική κατάσταση παίζει καθοριστικό ρόλο στην επίδραση που θα έχει πάνω μας. Κάτι που για έναν άνθρωπο είναι ασήμαντο, για κάποιον άλλο μπορεί να είναι εξαιρετικά στρεσογόνο. Όταν κάποιος νιώθει πως δεν διαθέτει τα “ψυχικά αποθέματα” για να αντιμετωπίσει μια δυσκολία, είναι πιθανότερο να βιώσει πιο έντονη πίεση και να εμφανίσει σωματικά ή ψυχικά προβλήματα^[8]. Οι κυριότερες μορφές στρες διακρίνονται σε τρεις κατηγορίες:

Ψυχολογικό και συναισθηματικό στρες

Αφορά σχέσεις, οικονομικές δυσκολίες, εργασιακά θέματα, απώλειες, οικογενειακές τραγωδίες, πένθος, αλλά και έναν μόνιμα αρνητικό τρόπο σκέψης.

Σωματικό στρες

Προέρχεται από καταστάσεις όπως υπερκόπωση, τραυματισμοί, ατυχήματα, πτώσεις ή άλλα σωματικά σοκ που ενεργοποιούν την αμυντική αντίδραση του οργανισμού.

Χημικό στρες

Πηγάζει από παράγοντες όπως βακτήρια, ιοί, ορμόνες στα τρόφιμα, επεξεργασμένες τροφές, βαρέα μέταλλα, κάπνισμα, μόλυνση, φάρμακα ή διακυμάνσεις στη γλυκόζη του αίματος.

Πρόληψη και αντιμετώπιση ψυχοσωματικών και τα αυτοάνοσων συμπτωμάτων

Αφού γίνει κατανοητό ότι το στρες επηρεάζει τόσο την ψυχική όσο και τη σωματική λειτουργία του οργανισμού, το επόμενο ερώτημα είναι: Τι μπορούμε να κάνουμε για να φροντίσουμε ταυτόχρονα νου και σώμα; Η πρόληψη και η αντιμετώπιση των ψυχοσωματικών συμπτωμάτων, και η καλύτερη δυνατή διαχείριση των αυτοάνοσων νοσημάτων, βασίζονται σε μια ολοκληρωμένη προσέγγιση που περιλαμβάνει το σώμα, τον ψυχισμό και τον τρόπο ζωής.

Τεχνικές χαλάρωσης

Οι πρακτικές χαλάρωσης, όπως ο διαλογισμός, οι ασκήσεις αναπνοής και η ενσυνειδητότητα (mindfulness), μπορούν να μειώσουν σημαντικά την ένταση του στρες. Με συστηματική εξάσκηση, το νευρικό σύστημα «εκπαιδεύεται» να επανέρχεται σε πιο ήρεμη κατάσταση, μειώνοντας τα ψυχοσωματικά συμπτώματα και βοηθώντας τον οργανισμό να αυτορρυθμίζεται αποτελεσματικότερα.

Ψυχοθεραπεία

Η συνεργασία με έναν εκπαιδευμένο θεραπευτή μπορεί να αποτελέσει καθοριστικό βήμα.

Όλες οι θεραπευτικές προσεγγίσεις (οικογενειακή, ψυχοδυναμική, γνωσιακή συμπεριφορική, ολιστική)  μπορούν να βοηθήσουν το άτομο να:

• Κατανοήσει σε βάθος τις συναισθηματικές ρίζες των σωματικών του συμπτωμάτων
• Εντοπίσει δυσλειτουργικούς τρόπους διαχείρισης στρες
• Αναπτύξει νέες ψυχικές δεξιότητες
• Θωρακίσει την αυτοεκτίμησή του

Η ψυχοθεραπεία είναι επίσης ιδιαίτερα βοηθητική για όσους ζουν με χρόνια αυτοάνοσα, καθώς συμβάλλει στην αποδοχή του νέου τρόπου ζωής και στη διαχείριση της συναισθηματικής επιβάρυνσης^[9].

Πρόληψη μέσω τρόπου ζωής

Η έγκαιρη αναγνώριση των συμπτωμάτων στρες και η υιοθέτηση υγιών μηχανισμών αντιμετώπισης μπορούν να προλάβουν την κλιμάκωση των ψυχοσωματικών αντιδράσεων. Τι μπορείς να κάνεις:

• Σταθερός και ποιοτικός ύπνος
• Ισορροπημένη διατροφή
• Τακτική σωματική άσκηση
• Αποφυγή υπερκόπωσης (burnout)
• Κοινωνική υποστήριξη
• Καθημερινές πρακτικές αυτοφροντίδας

Πότε χρειάζεται η βοήθεια ενός ειδικού

Πριν θεωρήσει κάποιος ότι ένα σύμπτωμα είναι ψυχοσωματικό ή σχετίζεται με το στρες, είναι απαραίτητο να αποκλειστεί κάποια ιατρική αιτία. Για αυτό, το πρώτο βήμα είναι πάντα η ιατρική αξιολόγηση. Πότε χρειάζεται να ζητήσεις βοήθεια ψυχολόγου ή ψυχοθεραπευτή;

• Όταν τα σωματικά συμπτώματα παραμένουν χωρίς ιατρική εξήγηση
• Όταν το άγχος ή η συναισθηματική δυσφορία αρχίζουν να μειώνουν την ποιότητα ζωής
• Όταν αισθάνεσαι ότι δεν έχεις πια «ψυχικά αποθέματα»
• Όταν η διάθεση, ο ύπνος ή η λειτουργικότητά σου έχουν αλλάξει αισθητά
• Όταν ζεις με αυτοάνοσο και νιώθεις ψυχική επιβάρυνση, μοναξιά ή έλλειψη υποστήριξης

Η έγκαιρη παρέμβαση βοηθά να αποφευχθούν χρόνια προβλήματα υγείας και ενισχύει την ανθεκτικότητα του οργανισμού.

Ολοκληρωμένη φροντίδα ως ενιαίο σύστημα

Όταν αντιμετωπίζουμε τόσο τον ψυχικό όσο και τον σωματικό παράγοντα, δημιουργούμε το κατάλληλο περιβάλλον για ισορροπία και υγεία. Η ψυχοσωματική προσέγγιση (η αντίληψη ότι σώμα και ψυχισμός αποτελούν ένα ενιαίο σύστημα) αποτελεί πλέον βασικό κομμάτι της σύγχρονης επιστημονικής πρακτικής.

Η φροντίδα της ψυχικής μας υγείας δεν είναι απλώς «πολυτέλεια», αλλά ουσιαστική προϋπόθεση για την ομαλή λειτουργία του ανοσοποιητικού συστήματος και τη συνολική μας ευεξία.

ℹ️Το άρθρο αυτό έχει καθαρά ενημερωτικό και υποστηρικτικό χαρακτήρα. Δεν αντικαθιστά τη γνώμη ή τη βοήθεια ενός επαγγελματία ψυχικής υγείας. Αν νιώθεις ότι χρειάζεσαι βοήθεια, μη διστάσεις να απευθυνθείς σε ειδικό.