Με την ταχύτατη πρόοδο της τεχνολογίας, νέα μέσα και τρόποι επικοινωνίας αποτελούν πλέον αναπόσπαστο κομμάτι της καθημερινότητας. Η ψυχοθεραπεία δεν θα μπορούσε να παραμείνει ανεπηρέαστη από αυτή την ολοένα και πιο γενικευμένη μετάβαση από τις δια-ζώσης στις ονλάιν συναλλαγές. Από τις φυσικές στις διαδικτυακές σχέσεις. Το ερώτημα που τίθεται ως προς τη διαδικτυακή μορφή ψυχοθεραπείας, και αφορά τόσο τους θεραπευόμενους όσο και τους θεραπευτές, είναι αν μπορεί πράγματι η ψυχοθεραπεία να λειτουργήσει αποτελεσματικά όταν διαμεσολαβείται από το τεχνολογικό μέσο. Είναι το ίδιο ωφέλιμη για τον θεραπευόμενο;
Εκκινώντας από την παραδοσιακή ψυχοθεραπεία – την κλασική ψυχανάλυση- και φθάνοντας στις σημερινές πρακτικές, παρατηρούνται αλλαγές που αφορούν τόσο στοιχεία γενικής σκηνοθεσίας, όσο και αλλαγές στους επιμέρους ρόλους του θεραπευτή και του θεραπευόμενου. Ας επικεντρωθούμε όμως στην ψυχοθεραπευτική εμπειρία του αναλυόμενου και ας αναλογιστούμε από τη δική του πλευρά την εξέλιξη της θεραπευτικής πρακτικής, προκειμένου να κατανοήσουμε με ποιον τρόπο ωφελείται μέσα στο θεραπευτικό πλαίσιο.
Αρχικά, η κλασική ψυχανάλυση ορίζει οτι ο θεραπευόμενος βρίσκεται ξαπλωμένος στο ντιβάνι. Με αυτόν τον τρόπο ευνοείται η αποτελεσματικότερη ανάκληση των ελεύθερων συνειρμών, των ενδόμυχων σκέψεων και των πιο ένοχοποιημένων επιθυμιών. Ο κλασικός ψυχαναλυτής στέκεται σιωπηρά σε σημείο που να μην επιτρέπει τη θέασή του από το θεραπευόμενο, ώστε να μειώνει τις αισθητηριακές του διεγέρσεις στον ελάχιστο δυνατό βαθμό. Ο θεραπευόμενος, λοιπόν, βρισκόταν αποκλεισμένος από κάθε βλεμματική πρόσβαση προς το θεραπευτή, ενώ περιοριζόταν μονάχα στο να τον ακούει, όσο εκείνος επιχειρούσε τις ελάχιστες ερμηνευτικές του νοηματοδοτήσεις.
Με τα χρόνια αυτό το μοντέλο αντικαταστάθηκε από μια πιο συμμετοχική τοποθέτηση του θεραπευτή. Οι δυο τους βρίσκονται καθισμένοι, ο ένας αντικριστά στον άλλον. Κάποιοι θεραπευτές επιθυμούν να καλύπτουν το κενό της απόστασης που δημιουργείται εν μέσω της θεραπευτικής δυάδας, με τη βοήθεια ενός αντικειμένου. Συνήθως τοποθετούν ένα μικρό τραπέζι ή ένα γραφείο. Άλλοι τολμούν να διατηρήσουν ανοιχτή τη συμβολική δίοδο ανάμεσα στους ίδιους και τους θεραπευόμενους, χωρίς να παρεμβάλουν κάποιο αντικείμενο. Ο θεραπευόμενος κάθεται απέναντι ή πλάι τους.
Η πραγματικότητα είναι αρκετά διαφορετική όταν πρόκειται για διαδικτυακή ψυχοθεραπεία. Ο θεραπευτής δεν αποτελεί φυσικό πρόσωπο μέσα στο ίδιο δωμάτιο με το θεραπευόμενο, παρά μια φιγούρα στην οθόνη του υπολογιστή. Ο θεραπευόμενος δεν βρίσκεται «εκτός έδρας», σε έναν ξένο προς εκείνο θεραπευτικό χώρο, αλλά στο οικείο προσωπικό του περιβάλλον. Δεν υπάρχει ευθεία βλεμματική επαφή. Ο θεραπευόμενος μπορεί να παρακολουθεί το είδωλό του. Ειρωνικά, και κωμικά συνάμα, η ροή της συνεδρίας εξαρτάται εν πολλοίς από την ποιότητα της σύνδεσης στο ίντερνετ.
Παρ΄όλα αυτά, και παρά τη σύντομη διάρκεια ζωής του ονλάιν θεραπευτικού μοντέλου, υπάρχουν ήδη ερευνητικά δεδομένα που συναινούν στο οτι, ναι, η ονλάιν θεραπεία μπορεί να είναι εξίσου ωφέλιμη. Για παράδειγμα, έρευνα που διεξήχθη από το Ινστιτούτο Υγείας του Πανεπιστημίου Berkeley, επιβεβαίωσε τόσο την απόλυτη επίδραση της ονλάιν θεραπείας στη μείωση συμπτωμάτων άγχους και κατάθλιψης, όσο και την ισοδύναμη επίδρασή της συγκριτικά με τις δια ζώσης θεραπείες. Με τόσες διαφορετικές θεραπευτικές εκδοχές, ίσως το ερώτημα αν πράγματι η πιο μοντέρνα εκδοχή της ψυχοθεραπείας μπορεί να είναι αποτελεσματική είναι μάλλον αποπροσανατολιστικό. Αν η θεραπεία έχει επιβιώσει έπειτα από τόσες δομικές αλλαγές κατά την τέλεσή της, και αν οι θεραπευόμενοι εδώ και τόσες δεκαετίες διατηρούν την ίδια προσμονή για κάθε συνεδρία, και εκφράζουν την ίδια ανακούφιση κατά τη λήξη της, τότε, ίσως, πέρα από τα περιφερειακά θεραπευτικά στοιχεία (τρόπος, τόπος), η θεραπευτική ανάγκη χρειάζεται να αναζητηθεί σε κάποιο άλλο επίπεδο.
Πράγματι, η ουσία της θεραπείας δεν εντοπίζεται στους τρόπους που αυτή διεξάγεται, αλλά στη σχέση που αναπτύσσεται ανάμεσα στο θεραπευτή και το θεραπευόμενο, στην αλληλεπίδρασή τους. Και ειδικότερα στη νοητική εικόνα που διαμορφώνει ο θεραπευόμενος για το θεραπευτή του. Στον τρόπο πρόσληψης, βίωσης και αναπαράστασής του. Τοποθετημένη εσωτερικά, στις νοητικές διεργασίες του θεραπευόμενου, αυτή η αναπαράσταση του θεραπευτή υποβοηθά την ύφανση του θεραπευτικού πλέγματος. Πλέγμα στο οποίο διαπλέκονται συναισθηματικές αντιδράσεις, διεγέρσεις, φαντασιώσεις και επιθυμίες. Ο θεραπευτής επομένως δεν είναι παρά ένα εξωτερικό ερέθισμα, το οποίο επενδύεται με το ψυχικό υλικό του θεραπευόμενου. Και η θεραπεία δεν είναι παρά η διαδικασία συνειδητοποίησης, σύγκρουσης και αναγνώρισης αυτού του υλικού.
Εύλογα μπορεί να διερωτηθεί κανείς αν οι συναισθηματικές διεγέρσεις, όταν διαμεσολαβούνται από ένα δευτερογενές οπτικοακουστικό κανάλι, είναι όμοιες και ισοδύναμες με αυτές που συντελούνται κατά την πρωτογενή πρόσληψη ενός φυσικού ερεθίσματος. Αν, με απλά λόγια, η διαδικτυακή παρουσία ενός θεραπευτή, σε αντιδιαστολή με τη φυσική του παρουσία, δύναται να προκαλέσει όμοια και ισοδύναμη επίδραση στο θεραπευόμενο. Πρώτον, οι έρευνες που εξετάζουν την αποτελεσματικότητα της ονλαιν θεραπείας, απαντούν ήδη σε αυτή την ερώτηση.Δεύτερον, έχει αποδειχθεί οτι η προσομοίωση της πραγματικότητας είναι ικανή να προκαλέσει εξίσου έντονες φυσιολογικές αντιδράσεις στον άνθρωπο (εφίδρωση, αύξηση καρδιακών παλμών), όσο και η πραγματικότητα αυτή καθεαυτή. Μάλιστα, είναι πλέον ευρέως διαδεδομένη η εφαρμογή της εικονικής πραγματικότητας προς θεραπευτικούς σκοπούς, όπως η αντιμετώπιση άγχους και διαφόρων μορφών φοβίας, συναινώντας στην αποτελεσματικότητά της.
Η ψυχοθεραπεία επομένως είναι μια διαδικασία της οποίας η λειτουργία εντοπίζεται πολύ πιο πάνω από τη νόηση, τη λογικότητα και τις εμπειρικές μας προσλαμβάνουσες. Είναι μια διαδικασία που επικεντρώνεται στη συναισθηματική βίωση. Το ανθρώπινο συναίσθημα και οι νοηματοδοτήσεις του είναι τα στοιχεία εκείνα που εκφράζονται, διερευνώνται και αναλύονται στο θεραπευτικό πλαίσιο. Άλλωστε, αν ψυχολόγοι και ψυχοθεραπευτές ενστερνίζονται σήμερα ομόφωνα αυτήν την αρχή, δεν είναι παρα ασυνεπές εκ μέρους μας να εστιάζουμε σε περιφερειακά στοιχεία της θεραπευτικής πρακτικής. Με αυτή την παραδοχή, ας μου επιτραπεί ο παραλληλισμός της ψυχοθεραπευτικής λειτουργίας με αυτήν της τέχνης. Η ψυχοθεραπεία είναι τέχνη. Και η τέχνη χρειάζεται να ακολουθεί την εποχή της.
