Το παρακάτω άρθρο στηρίχθηκε στο webinar για το Οικονομικό Άγχος που παρουσιάστηκε απο την συγγραφέα και διοργανώθηκε απο την Clicktotherapy και NEXT by NBG.
Στη σύγχρονη κοινωνία, η πίεση που σχετίζεται με τα οικονομικά είναι μια κοινή εμπειρία για πολλούς ανθρώπους. Το οικονομικό άγχος αποτελεί μια ιδιαίτερη μορφή στρες που επηρεάζει όχι μόνο την ψυχολογία, αλλά και τη γενικότερη ευεξία ενός ανθρώπου. Τι ακριβώς όμως είναι το οικονομικό άγχος, πώς δημιουργείται και τι μπορούμε να κάνουμε για να το διαχειριστούμε;
Κατανόηση του οικονομικού άγχους
Το οικονομικό άγχος δεν είναι απλώς μια σκέψη γύρω από τα χρήματα. Είναι ένα βίωμα – μια αίσθηση έντασης που αναδύεται όταν ασχολούμαστε με οικονομικά θέματα. Πίσω από αυτή την «ένταση» συχνά κρύβονται πολύπλοκα και επώδυνα συναισθήματα, όπως ανασφάλεια, φόβος, ντροπή, απογοήτευση, θλίψη και θυμός. Αυτά τα συναισθήματα μπορεί να εκδηλώνονται υποσυνείδητα ή και με σωματικά συμπτώματα, επηρεάζοντας βαθιά την καθημερινότητα.
Πώς προκύπτει το οικονομικό άγχος
Η εμφάνιση του οικονομικού άγχους δεν είναι τυχαία ούτε οφείλεται αποκλειστικά στην έλλειψη χρημάτων. Πρόκειται για μια συνθήκη που δημιουργείται όταν συνυπάρχουν δύο κύριες παράμετροι:
- Αρνητική σχέση εσόδων – εξόδων: Τα μηνιαία ή ετήσια έσοδα δεν επαρκούν για την κάλυψη των εξόδων.
- Αδυναμία πρόβλεψης βελτίωσης της κατάστασης: Δεν φαίνεται στο μέλλον κάποια πιθανότητα ανατροπής της οικονομικής δυσκολίας.
Αυτή η διπλή κατάσταση γεννά μια συνθήκη ευαλωτότητας, η οποία με τη σειρά της μπορεί να πυροδοτήσει την εμφάνιση έντονου οικονομικού στρες. Ωστόσο, δεν αντιδρούν όλοι οι άνθρωποι με τον ίδιο τρόπο. Αν ένας άνθρωπος θα περιέλθει ή όχι σε μια κατάσταση οικονομικού άγχους, καθορίζεται από την αλληλεπίδραση των πραγματικών συνθηκών και παραγόντων που αφορούν στις ατομικές διαφορές.
Ατομικές διαφορές
Οι παράγοντες που αφορούν στις ατομικές διαφορές αλληλεπιδρούν με τις πραγματικές συνθήκες οικονομικής πίεσης και καθορίζουν τα επίπεδα ευαλοτώτητας. Αναλύονται με βάση το βιοκοινωνιοψυχολογικό μοντέλο. Αυτό το μοντέλο εξετάζει τρεις βασικούς άξονες:
1. Βιολογικοί παράγοντες
Ο βιολογικός άξονας περιλαμβάνει την κατάσταση της σωματικής και ψυχικής υγείας. Παρουσία αγχωδών διαταραχών ή κατάθλιψης αυξάνει την πιθανότητα να βιώσει κάποιος έντονα το οικονομικό άγχος. Αντίστοιχα, και η ίδια η οικονομική πίεση μπορεί να οδηγήσει στην εμφάνιση ή επιδείνωση αυτών των παθήσεων – πρόκειται δηλαδή για μια αμφίδρομη σχέση. Παράλληλα, χρόνιες σωματικές ασθένειες ή κακή φυσική κατάσταση επιβαρύνουν τη συνολική ψυχική ανθεκτικότητα του ατόμου.
2. Κοινωνικοί παράγοντες
Η κοινωνία διαμορφώνει σε μεγάλο βαθμό τη σχέση μας με το χρήμα. Στις περισσότερες κουλτούρες, το χρήμα συνδέεται με την επιτυχία, την αξία και την ανεξαρτησία. Όταν κάποιος δεν διαθέτει οικονομικούς πόρους, δεν βιώνει μόνο στέρηση αγαθών, αλλά και ντροπή, αίσθημα μειονεξίας και υπαρξιακή ανασφάλεια.
Το χρήμα έχει επίσης και συγκριτική διάσταση: λειτουργεί ως μέσο σύγκρισης και διαχωρισμού, δημιουργώντας κοινωνικές κατηγορίες «περισσότερο» ή «λιγότερο» επιτυχημένων ανθρώπων. Αυτή η συνεχής σύγκριση εντείνει το άγχος και διαβρώνει την αυτοεικόνα.
Ωστόσο, η παρουσία κοινωνικής υποστήριξης δρα προστατευτικά. Η ύπαρξη ενός δικτύου – φίλοι, οικογένεια, κοινότητα – προσφέρει ένα «δίχτυ ασφαλείας» που μειώνει την ένταση των αρνητικών συναισθημάτων.
3. Ψυχολογικοί παράγοντες
Ο ψυχολογικός άξονας αφορά την προσωπικότητα, τον τρόπο σκέψης και τη γνωστική επεξεργασία των εμπειριών. Ο νευρωτισμός ορίζεται ως η τάση να βιώνονται έντονα τα αρνητικά συναισθήματα και αποτελεί έναν ισχυρό ενδοατομικό παράγοντα κινδύνου.
Επιπλέον, η χαμηλή αυτοαποτελεσματικότητα, η αίσθηση δηλαδή ότι δεν μπορούμε να αλλάξουμε την κατάστασή μας και διάφορες γνωστικές διαστρεβλώσεις, όπως η απόλυτη σκέψη ή η καταστροφολογία, μπορούν να ενισχύσουν την αίσθηση αβοηθησίας.
Τέλος, ένας ιδιαίτερα καθοριστικός παράγοντας είναι ο τρόπος που κάποιος εξηγεί κάποιος τις δυσκολίες του, δηλαδή ο τύπος έδρας ελέγχου. Άνθρωποι με εσωτερική έδρα ελέγχου θεωρούν ότι έχουν τον έλεγχο της ζωής τους και μπορούν να επηρεάσουν τις καταστάσεις. Αντίθετα, όσοι έχουν εξωτερική έδρα ελέγχου νιώθουν ότι όλα εξαρτώνται από εξωτερικούς παράγοντες και τύχη, κάτι που ενισχύει αντιδράσεις απόσυρσης ή παραίτηση.
Πηγές ευαλωτότητας
Οι παρακάτω συνθήκες καθιστούν ένα άτομο περισσότερο επιρρεπές στην εμφάνιση οικονομικού άγχους:
- Ανεργία: Η απώλεια εργασίας συνοδεύεται συχνά από συναισθήματα αναξιότητας, ντροπής και απομόνωσης. Η εργασία, πέρα από βιοπορισμός, είναι μέσο έκφρασης και προσφοράς.
- Εργασιακή ανασφάλεια: Αμφιβολία για την επαγγελματική σταθερότητα δημιουργεί στρες και αίσθημα αμφισβήτησης της επάρκειας του ατόμου.
- Υπερβολικά έξοδα ή χρέος: Όταν οι ανάγκες υπερβαίνουν τις δυνατότητες, δημιουργείται ένα συνεχές άγχος επιβίωσης.
- Αίσθημα αδικίας: Όταν ο κόπος δεν ανταμείβεται, αναδύεται το παράπονο ότι η κοινωνία είναι άδικη – κάτι που ενισχύει τη ματαίωση.
Συνέπειες του οικονομικού άγχους
Το οικονομικό άγχος δεν επηρεάζει μόνο το πορτοφόλι μας. Μπορεί να οδηγήσει σε:
- Σωματικά συμπτώματα (π.χ. πονοκεφάλους, αϋπνία)
- Ψυχικές διαταραχές (αγχώδεις διαταραχές, κατάθλιψη)
- Επιβάρυνση στις διαπροσωπικές σχέσεις (ένταση, αποξένωση)
- Μειωμένη επαγγελματική απόδοση
- Κοινωνική απομόνωση
Πρόληψη και διαχείριση
Η πρόληψη του οικονομικού άγχους δεν αφορά μόνο τον τραπεζικό λογαριασμό, αλλά και τη συναισθηματική μας ετοιμότητα απέναντι στις δυσκολίες.
Ορισμένες πρακτικές που βοηθούν:
- Οικονομικός προγραμματισμός – έλεγχος εξόδων, δημιουργία αποθεμάτων
- Ενίσχυση της ψυχικής ανθεκτικότητας – μέσω ψυχοεκπαίδευσης ή ψυχοθεραπείας
- Επαναξιολόγηση των πεποιθήσεων γύρω από το χρήμα – πόσο αξίζει πραγματικά και τι σημαίνει για εμάς
- Καλλιέργεια εσωτερικής έδρας ελέγχου – ενδυνάμωση της σκέψης: “τι μπορώ να ελέγξω σε αυτή την κατάσταση;”
- Αναζήτηση κοινωνικής στήριξης – μοίρασμα δυσκολιών, αλληλοϋποστήριξη
Τελικές σκέψεις
Το οικονομικό άγχος είναι μια πολυπαραγοντική και πολυδιάστατη εμπειρία που δεν πρέπει να υποτιμάται. Δεν αφορά μόνο την έλλειψη χρημάτων, αλλά το πώς η πραγματικότητα συναντά την προσωπική μας ιστορία, την ψυχική μας δομή και τη θέση μας στην κοινωνία.
Η επίγνωση αυτών των παραμέτρων είναι το πρώτο βήμα για την απελευθέρωση από τον φαύλο κύκλο δύσκολων συναισθημάτων, όπως ο φόβος, η ντροπή, ο θυμός. Με ψυχραιμία, συνειδητότητα και ενίσχυση της εσωτερικής φωνής που μας λέει “μπορώ να διαχειριστώ αυτή τη δυσκολία”, μπορούμε να χτίσουμε έναν πιο σταθερό και ανθεκτικό εαυτό απέναντι στις οικονομικές πιέσεις. Αν αισθανόμαστε ότι αυτό δεν είναι αρκετό, θα βοηθηθούμε σίγουρα αναζητώντας τη στήριξη των δικών μας ανθρώπων.
Πηγές
de Ridder, D. T., Lensvelt-Mulders, G., Finkenauer, C., Stok, F. M., & Baumeister, R. F. (2012). Taking stock of self-control: A meta-analysis of how trait self-control relates to a wide range of behaviors. Personality and Social Psychology Review, 16(1), 76–99. https://doi.org/10.1177/1088868311418749
Haushofer, J., & Fehr, E. (2014). On the psychology of poverty. Science, 344(6186), 862-867. https://doi.org/10.1126/science.1232491
Kahneman, D., & Deaton, A. (2010). High income improves evaluation of life but not emotional well-being. Proceedings of the National Academy of Sciences, 107(38), 16489–16493. https://doi.org/10.1073/pnas.1011492107
Kurtović, A., Vuković, I., & Gajić, M. (2018). The effect of locus of control on university students’ mental health: Possible mediation through self-esteem and coping. The Journal of Psychology, 152(6), 341–357. https://doi.org/10.1080/00223980.2018.1463962
